6. Uzgich-taqsimlagichdagi markazdan qochma va vakuum rosdagichlarning vazifasi nimadan iborat?

---

6. Uzgich-taqsimlagichdagi markazdan qochma va vakuum rosdagichlarning 
vazifasi nimadan iborat?
7. 
Oktan-korrektoming vazifasi va tuzilishini gapirib bering.
8. Batareyali o't oldirish tizimining asosiy nosozliklari nimalardan iborat?
9. Dvigatelga yondirishni ilgarilatish burchagini о ‘rnatish tartibini gapirib 
bering.
10. Kontakt-tranzistorni о ‘t oldirish tizimining tuzilishini gapirib, batareyali 
o ‘t oldirish tizimi bilan taqqoslang.
11. Kontaktsiz o ‘t oldirish tizimining afzalliklarini gapirib bering.

---

XII BO B. YORITISH TIZIMI
1 2 . 1 . U m u m iy m a ’lu m o t l a r v a q o ‘y i l a d i g a n
t a l a b l a r
T r a k t o r va a v to m o b illa r xavfsiz ish lash in i y o ritish va d a r a k c h i 
a s b o b la r s iz ta s a v v u r q ilib b o i m a y d i . T u n d a va k u n n i n g q o r o n g ‘i 
vaq tlarid a h arak at y o ‘n alish in i, k ab in a n i, m a s h in a n i ayrim tizimlari 
h o latini (n a z o ra t lam p alari) va gabarit oMchamlari t o ‘g brisida m a ’lu m o t 
b e r is h l o z im . M a x s u s t a d q i q o t l a r g a k o ‘ra t r a n s p o r t o q i m i k a m
boMishligiga q a r a m a s d a n y o ‘l tra n s p o r t h o d isa la rin in g 50% i k u n n in g
q o r o n g ‘u vaqtlariga t o ‘g ‘ri keladi.
Barcha yoritish asboblari elektr energiyani nurli energiyaga aylantirib 
be rad i. Yoritish sharoiti bir sirt yuzasiga t o ‘g ‘ri keladigan nurli o qim
bilan b a h o la n a d i va lyuks (Ik) bilan o ‘lchanadi.
Yoritish tizimiga q o ‘yiladigan talablar m u ra k k a b va bir-biriga zid. 
Yoritish tizimi yorugMik m a n b a in i m aksim al FI К ni t a ’m in la sh i, nurli 
oq im n i m u h itg a m a ’lum tartibda taqsim la b yoMni yoritishligi, jism larni 
kerakli uzoqlikda k o ‘rinishni t a ’m in la sh i, q a r a m a -q a rs h i y o bnalishda 
harakat qilayotgan haydovchining k o ‘zini qam ashtirm asligi va hokazolar. 
U s h b u talablarni bajarjsh murakkabligi quyidagilar bilan ifodalanadi: 
y o ru g ‘lik m a n b a i 90Vt dan o s h m a s d a n ju d a katta yorugMik kuchi olinishi 
kerak va ushbu yorugMik o q im in i yig‘ib tu rlich a taqsim lash kerak.
Yoritish tizim i bosh yoritish h a m d a a v to m o b illa rd a q o ‘s h im c h a
tu m a n g a q a r s h i f a r a l a r d a n ib o r a t. T r a k t o r l a r d a va a y r im m a x s u s
av to m obilla rda o rq a n i yoritish faralari h a m o ‘rnatilishi m u m k in .
D a rak ch i yorugMik tizim in in g m in im a l k o m plekti quyidagilardan 
iborat boMishi kerak: gabarit c h iro q c h a la r, to r m o z darak ch ilari, burilish 
darakchilari va u larning yo n takrorlagichlari, yorugMik qaytargichlar, 
m ash in a ra qam belgisini yoritish fonari.
Yoritish asboblari optik ele m e n tla rd a n , k orpusda n va elektr zanjirdan 
iborat. Yoritish asbobining optik tizimi c h o ‘gManish lam pa, yorugMik 
qaytargichi va yoyiltirgichlardan tashkil to p g an . O p tik e le m e n t deb, 
lam pa, yorugMik qaytargich va yoyiltirgich m ajm uasiga aytiladi. L am p a 
yorugMik m anbai vazifasini bajaradi.
YorugMik qaytargichi parab o lo id sh ak ld a boMib, yorugMik oqim ini 
kichik b u rc h a k d a yig‘adi. Yoyiltirgich sh affo f m a te ria ld a n tayyorlanib 
uning ichki sirtida joylashgan linza va p rizm a y o rd a m id a yorugMik oqim i 
vertikal va gorizontal tekisliklarda qayta taqsim lanadi.
304

---

YorugMik asboblarining asosiy texnik k o ‘rsatkichlari quyidagilardan 
iborat: o p tik tiz im n in g faol sirti, yorugMik q am ro v b urchagi, yoritish va 
yoyilish burchaklari, fokus masofasi. O ptik tizim in in g faol sirti deb, 
q a y ta r g ic h n in g k o ‘zgu sirtiga aytiladi. Y oruglik qam ro v i d eb , q a y ta r - 
g i c h n i n g k o ‘zgu s ir t i n i o p t i k o ‘q ig a p e r p e n d i k u l y a r boMgan sirt 
pro y e k siy a sig a ay tiladi. YorugMik a s b o b in in g o p tik o ‘qi — b u n in g
s im m e tr ik o ‘qidir. Q a y ta rg ic h n in g faol sirtiga o p tik o ‘qiga parallel 
tushayotgan n u rla r yigMladi. Fokus m asofa deb, optik o ‘qini qaytargichni 
c h o ‘qqisigacha boMgan qism iga aytiladi.
Y o y iltir g ic h ( o p t i k e l e m e n t n i s h is h a s i) yorugMik ta q s i m la s h n i
yakunlaydi. U ning ichki sirtida yorugMikni tovlanish-qaytarish elementlari 
joylashtirilgan: silindrik, sferik, linzalar va prizm alar. U lar y o rd a m id a 
yorugMik n u rla r i y o y iltirilad i yoki kerak li y o ‘n a lis h d a f o k u s la n a d i 
(yigMladi). U n d a n tashqari yoyiltirgich optik e le m e n t va qaytargichni 
turli tashqi m u h it t a ’siridan saqlaydi (c h an g , loy, yogMngarchilik va 
hokazo).
YorugMik tizim i q u y id a g ic h a tavsiflanadi: yorugMik tarq a tish turi 
b o ’y ich a y e v ro p a c h a va A m e r ik a turi; yorugMik ta rq a tis h n i bajarish 
uslubi b o ‘yicha — ikki va t o ‘rt farali — g om ofake l uslubi; o p tik elem e n t 
shakli b o ‘yicha — d u m a lo q va t o lrt burchakli faralar.
O ld bosh yoritish faralarni uzo q n i yoritish lam palari R h a r f bilan, S 
harfi bilan yaqinni yoritish lam palari va SR harflar bilan uzoq va yaqinni 
yoritish lam palari belgilanadi.
U z o q n i yoritish rejim ida t o ‘siqni a niqlash masofasi a v to m o b iln i 
t o ‘xtatishga yetarli boMishi kerak. Buning u c h u n t o ‘siqning yoritilishi 2 
Ik d a n kam boMmasligi kerak. Y aqinni yoritish rejim ida q a ra m a -q a rsh i 
y o ‘n a lis h d a h a r a k a t q ila y o tg a n a v to m o b illa r n in g h a r a k a t xavfsizligi 
t a ’m inla nishi lozim. Y aqinni yoritish lam palari yoMning kichik boMagini 
yoritilishini t a ’m inlaydi, yorugMik biroz o ‘ngga siljitilib q a r a m a -q a rsh i 
y o ^ a l i s h d a harakat qilayotgan haydovchilarning k o ‘zini qam ashtirm aydi.
Yevropa va Am erika turdagi yoritish tizimlari yaqinni yoritish rejimida 
b ir-b irid a n ajralib turadi. U sh b u yoritish tizimlari b ir-b irid a n n u rla r 
dastasi strukturasi va uni tashkil qilish usuli bilan farqlanadi. 0 ‘rta 
Osiyo h u d u d id a Y evropa turdagi yoritish tizimi qoMlaniladi.
S R turdagi faralarda ikki c h u lg ‘am li lam p a qoMlanilgan (12.1- rasm) 
la m p a n in g uzo q n i yoritish c h u lg ‘am i (3) optik o ‘qi b o ‘yicha qaytargich 
fokusida joylashgan. N u rla r dastasi gorizontal tekislikka + 1 ,5 va vertikal 
tekislikka + 0,75 burchakka o ‘zgarilib yigMladi. Yaqinni yoritish chulg‘am i 
(4) o p tik o ‘qn in g yuqorisida va oldida joylashgan. U n in g pastida ch a p
t o m o n i (15) b u r c h a k o s tid a q irq ilg an e k r a n (5) o ‘rn a tila d i, e k ra n
q a y t a r g i c h n i n g p a s t t o m o n i n i y o p ib t u r a d i. S h u n i n g u c h u n h a m
q a y t a r i lg a n n u r l a r d a s ta s i u s h b u r e jim d a b i r o z p a s tg a va o ‘ngga 
y o ‘naltiriladi. E kran (6) t o ‘g ‘r i d a n - to ‘g ‘ri nurlarni yopib turadi.
2 0
-
4 9 9
305

---