7-Lekciya Topıraqtın’ ıssılıq rejimi ha’m onı basqarıw

Optimal
Maksimal
Jon’ıshqa	0-1	28-30	35-37
Arpa, biyday, sulı	1-4	22-26	28-32
Gorox mahsar	3-4	25-30	32-34
Ayg’abag’ar, kartoshka	6-10	26-30	34-36
Ma’kke, tarı, suwdan sho’bi, soya	6-8	31-34	40-46
Lobiya, aq ju’weri	10-12	32-36	44-46
G’awasha, salı, qabaq	10-14	32-35	40-44
Qawın, g’arbız, qıyar	10-14	31-36	40-44

Barlıq o’simlikler ıssılıqqa bolg’an talabına qaray eki gruppag’a bo’linedi, yag’nıy turaqlı klimat poyasında o’setug’ın o’simlikler ha’m tu’slik ken’liklerdegi ıssılıq su’yiwshi o’simlikler. Birinshi gruppag’a arpa, sulı, biyday, gorox, jon’ıshqa ha’m basqalar kiredi. Olardın’ tamırı ortasha temperaturası 1-5⁰C bolg’anda o’sip shıg’adı, 10-12⁰C da gu’lleydi ha’m pisedi. Bul o’simlikler suwıqqa shıdamlı boladı, olardın’ maysaları 5-10⁰C suwıqtada o’mir aktivligin dawam ettiredi.
Sonın’ ushın bul o’simlikler erte ba’ha’rde-fevraldın’ aqırı ha’m marttın’ baslarında egiledi. Gu’zgi eginler suwıqqa ja’ne shıdamlıraq. Jon’ıshqa-40⁰C qar astında, qar bolmag’anda bolsa -30⁰C suwıqqa shıdaydı.
İssılıq su’yiwshi o’simlikler (g’awasha, ma’kke, aq ju’weri, salı, qawın, g’arbız ha’m basqalar) tuxımlarının’ o’niwi ushın 10-14⁰C temperatura kerek.
G’awashanın’ shigiti 10-12⁰C temperaturada o’nse, na’li 14⁰ da jer betine shıg’adı. Onın’ normal o’siwi ha’m rawajlanıwı ushın temperatura 25-30⁰C tan kem bolmawı sha’rt.
Hawa ha’m topıraq temperaturası o’simliktin’ ha’mme rawajlanıw fazalarının’ o’tiwine u’lken ta’sir etedi.
Temperaturanın’ a’ste-aqırın pa’seyip barıwı da u’lken a’hmiyetke iye. Gu’zde hawa birden suwıtıp kece, qıslawg’a tayarlanıp u’lgermegen o’simlikler qattı zıyanlanadı. Eger hawa a’ste-aqırın suwıca, o’simliktin’ suwıqqa shıdamlılıg’ı artadı.
O’simlik ushın minimal ha’m maksimal temperaturadan tısqarı olardın’ vegetaciya da’wirinde alatug’ın temperaturalar jıyındısı da a’hmiyetli rol oynaydı. Eger temperatura jıyındısı jeterli bolmasa, o’simliklerdin’ miywesi gu’zgi suwıq tu’skenge deyin pisip u’lgermeydi.
O’simliktin’ ıssılıqqa bolg’an talabın biliw olardı tuwrı rayonlastırıw, atızlarda bolsa tuwrı (quyashqa qarap) jaylastırıw imkanyaitın beredi.
Mikroorganizmlerdin’ tirishiliginde minimal, optimal ha’m maksimal temperaturalar bar. Ko’pshilik mikroorganizmler 10-40⁰C temperaturada jaqsı rawajlansa, ayırım mikroorganizmler ushın 12-30⁰C topıraq temperaturası optimal esaplanadı.
Termofil bakteriyalardın’ rawajlanıwı ushın en’ joqarı temperatura shegarası 65-70⁰ esaplanadı.
Mikroorganizmler ushın ıssılıq jag’dayı qolaylı bolsa organikalıq zatlardın’ ıdırawı ha’m o’simlik o’zlestire alatug’ın azıq zatlardın’ payda bolıwı tezlesedi.
Topıraqta azıq zatlardın’ toplanıwında ıssılıq rejimi u’lken a’hmiyetke iye. Temperaturanın’ optimal da’rejege ko’teriliwi azot toplawshı bakteriyalar sanın arttırıp qalmay, ba’lkim olardın’ aktivligin asıradı, bul o’z na’wbetinde topıraqta azot mug’darının’ ko’beyiwin ta’miyinleydi. Azottın’ jıynalıwı 5⁰C da -16,7%, 10⁰C da -23,8%, 20⁰C -81,5%, 30⁰C da -100% ha’m 40⁰C da bolsa 74,6% boladı.
Ammonifikatorlar ushın optimal temperatura 40-50⁰C, nitrifikatorlar ushın bolsa 20-30⁰C esaplanadı.