7-ma’ruza : Kesim, uning ifodalanishi, tiplari: fe’l-kesim va ot-kesim; sodda va tarkibli kesim. Ega bilan kesimning orasida tirening ishlatilishi

Mustaqil  va  nomustaqil  kesimlik  shakllari.  O’zbek  tilida  kesimlik 

qo’shimchalari  o’z voqelanishlari  uchun  boshqa bir  gapni  talab  qilishi  ham,  talab 

qilmasligi  ham mumkin.  Quyidagi  gaplarning  kesimlariga  diqqat qiling: 

Men kecha maktabga bordim. 

O’qituvchi kelsa, dars boshlanadi. 

Yomg’ir yog’masa edi, ekin-tekin  ishlarini  saranjomlab  olgan bo’lur edik. 

Birinchi  gapning  kesimi  (bordim)  o’z  ma‘nosini    boshqa  gaplarga  ehtiyoj 

sezmasdan  voqelantirmoqda.  Ikkinchi  gapdagi  kelsa,  uchinchi  gapdagi  yog’masa 

edi,  saranjomlab  olgan  bo’lur  edik  kesimlarining  ushbu  gaplarda  voqelangan 

ma‘nolari  uchun  boshqa  gaplar  talab  qilinadi.  Boshqacha  aytganda,  kelsa  va 

yog’masa  edi  kesimlaridan  anglashilgan  shart  ma‘nosi  boshlanadi,  saranjomlab 

olgan  bo’lur edik kesimlari  yordamida, saronjomlab  olgan edik  kesimning  ma‘nosi 

esa undan oldindagi  yog’masa edi kesimi  yordamida yuzaga chiqadi. Agar ikkinchi 

va  uchinchi  gaplarning  ikkinchi  qismi  olib  tashlansa,  oldingi  gaplardagi  kesimdan 

shart emas, balki istak ma‘nosi yuzaga chiqadi: O’qituvchi kelsa. Yomg’ir yog’masa 

edi.  Saranjomlab  olgan  bo’lur  edik  kesimi  esa  oldingi  gapsiz  hech  qachon, 

boshqacha bo’lsa  ham,  ma‘nosini  voqelantira  olmaydi.  Ma‘nosini  yordamchisiz 

voqelantiradigan  kesimlik  shakli  mustaqil  kesimlik  shakli  (MKSH) deyiladi.    

Boshqa  gaplarsiz,  ya‘ni  qurshovsiz  o’z  ma‘nosini  voqelantira  olmaydigan, 

voqelantirgan  taqdirda esa butunlay  boshqa ma‘no kelib  chiqadigan kesimlik  shakli 

nomustaqil  kesimlik  shakli  (NKSH) deyiladi.