7-ma’ruza. Portlatish vositalari tasnifi. Initsiyalovchi portlovchi moddalar va ularning qo‘llanish sohasi

Ikkilamchi initsiyalovchi portlovchi moddalar – boshlangich impuls energiyasini va portlashni asosiy portlovchi modda zaryadiga uzatishga xizmat kiladi. Ular tashki ta’sirga kam sezuvchan, ammo yukori detonatsiya va portlash issikligiga ega.
Tetril (trinitrofenilmetilnitramin) – och sarik rangli kristall kukun. Ut oldirilganda – tez yonadi va portlashga aylanadi. Detonatorlarda ikkilamchi initsiyalovchi portlatuvchi modda sifatida kullaniladi.
TEN-ok rangli kristall kukun, suvda erimaydi, gigroskopikmas kuchli ikkilamchi initsiyalovchi portlovchi moddalar katoriga kiradi. Detonatsiyalovchi plig (DSH)larni tayyorlashda kullanilad va yana ba’zi bir tur elektro-detonatorlarda ikkilamchi initsiyalovchi portlovchi modda sifatida xam kullaniladi.
1-jadval.

№	Ko’rsatkichlar	Birlamchi initsiyalovchi portlovchi moddalar.			Ikkilamchi initsiyalovchi portlovchi moddalar.
		Simob	Kurgoshin azidi	TNRS	Tetril	TEN	Geksogen
1.	Portlashdagi issiklik, kkap/kg	405	381	418	1078	1410	1310
2.	Xosil buladigan gazlar xajmi, l/kg	316	308	448	412	780	890
3.	Ish kobiliyati, sm^3	110	115	110	350	500	470
4.	Portlash temperaturasi G/sm^3	3,5	4,6	2,9	1,0	1 ,0	1,05
5.	Detona siya tezligi, km/s	5,4	5,3	5,2	7,2-1,63	8,2-1,65	8,3
6.	Temperatsi, ^0S	165	327	270	195	220	203,5

KAPSUL DETONATOR
KD diametri 6-7 mm va uzunligi 47-51 mm bo‘lgan silindrik gilzadan iborat bo‘lib, gilza ichida birlamchi va ikkilamchi initsiyalovchi portlovchi modda bo‘ladi.

1-gilza; 2-ikkilamchi initsiyalovchi PM; 3-birlamchi initsiyalovchi PM; 4-chashka; 5-kumulyativ o‘yiq; 6-uya;
KD gilzasi mis, alyuminiy, latun yoki qog‘ozdan tayyorlanadi.
Dastlab gilza tubiga ikkilamchi initsiyalovchi PM (TEN, tetril yoki geksogen) zichlashtirib joylashtiriladi, uning ustiga markazida 2-2.5 mm diametrli tuynukka ega bo‘lgan metal chashkada birlamchi initsiyalovchi PM joylashtiriladi. Mazkur tuynuk orqali birlamchi initsiyalovchi Pmga OSH yordamida olov beriladi va portlatiladi. Tuynukdan PM to‘kilib ketmasligi uchun u paxta materialli to‘r bilan yopilgan bo‘ladi. Hozirgi vaqtda sanoatda shaqildoq simob-tetrilli va azid tetrilli KD lar ishlab chiqariladi.
KD initsiyalash ta’sirini kuchaytirish uchun KD ning pastki uchi kumulyativ o‘yiq holda tayyorlanadi. Initsiyalovchi PMlar zaryadi gilza balandligining taxminan 2/3 qismini tashkil qiladi. Gilzaning yuqori bo‘sh qismi KD uyasi deyilib OSH yoki elektr alangalantirgichni ulashga mo‘ljallangan. KDlarni nomlashda ularning raqami va gilza materialining birinchi harfi yoziladi (M-mis, B-qog‘oz, A-alyuminiy, L-latun, S-po‘lat). Azid-tetrilli detonatorlarda initsiyalovchi PM birinchi harfi ham yoziladi. Masalan, №8-A-TAT (o‘qilishi: Alyuminiy gilzali, azid tetrilli 8-raqamli detonator).
KD zarba, tirnalish, siqilish va olovga sezgirligi yuqori bo‘lib, u bilan ishlaganda maksimal ehtiyotgarlikka rioya qilish kerak bo‘ladi. Ularni maxsus sumkalarda olib yurish kerak va qo‘llashdan oldin diqqat bilan ko‘zdan kechirish, mayda qiyqimlardan tozalash uchun KDni qo‘l barmog‘iga engil tashlab tozalash kerak.