7 mavzu. Ahloqiy qadriyatlar (etika) reja

Etikaning asosiy kategoriyalari
Har bir fan o‘z kategoriyalar tizimiga ega. Axloq katigoriyalari deb, jamiyat axloqiy hayotidagi umumiy, muhim tomonlarni, xususiyatlar va munosabatlarni inson tomonidan o‘zlashtirish usullarini aks ettiruvchi katigoriyalarga aytiladi. Axloq katigoriyalarining o‘ziga xosligi shundan iboratki, ular fan sifatidagi etikani amaliy asosini tashkil etuvchi axloqning eng muhim tomonlari va elementlari umumlashgan xolda o‘z ifodasini topadi.
Axloq kategoriyalarining ko‘pchiligi qarama – qarshi xarakatlarga ega, chunonchi muhabbat va nafrat, ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, kamtarlik va takabburlik, sadoqat va hiyonat turli ijtimoiy fakt va xodisalarni qamrab oluvchi baho katigoriyalari bo‘lsa, burch, vijdon, sha’n, qadr – qimmat, baxt nisbatan tor katigoriyalar bo‘lib, axloqiy munosabatlarni shaxsni ichki dunyosi orqali birmuncha yaqqol ask ettiradi.
Muhabbat va nafrat. Muhabbat bosh mezoniy katigoriya sifatida deyarli barcha asosiy katigoriyalarda va tamoyillarda o‘z «hissa»siga ega. Muhabbatning ob’ekti doimo go‘zallik, manfaatsiz go‘zallik. U - Allohmi, Vatanmi, yormi - muhabbat egasiga undan-da go‘zalroq narsa yo‘q. Ayni paytda bir ob’ektni sevgan kishi boshqa ob’ektlarni ham sevishi tabiiy.
Ezgulik va yovuzlik. Asosiy katigoriyalar orasidagi yana bir juftlik - ezgulik va yovuzlik; ezgulik etikadagi eng muhim kategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini anglatadi - Tangri irodasining inson qalbidagi tajassumi sifatida namoyon bo‘ladi. «Ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu a’mol» uchligi «Avesto» dan tortib barcha muqaddas kitoblarda etakchi o‘rinni egallashi ham shundan.
YAxshilik va yomonlik. “YAxshilik va yomonlik” axloqning markaziy katigoriyalaridan hisoblanadi. YAxshilik katigoriyasi odatda, kishining biror talabiga to‘la javob beradigan, unga yoqadigan, ma’lum bo‘lgan hatti – xarakatlar narsalarning ijobiy sifatlari, biror kishining manfaatini ko‘zlab ish tutish, unga manfaat etkazish, xayrli, ezgu ishlarni amalga oshirish tushiniladi.
Kamtarlik – eng avvalo o‘z – o‘ziga talabchanlik, o‘z harakatlariga, ishiga, bilimiga tanqidiy qarash, o‘ziga, kuch – quvvatiga ortiqcha baho bermaslikdir. Kamtarlik kishilarga bo‘lgan munosabatda namoyon bo‘ladi. Inson qanchalik odobli bo‘lsa, u kishilar bilan shunchalik sodda kamtarona muomala qiladi, o‘z ishlariga va xarakatlariga kamtarlik bilan baho beradi. Boshqalarga nisbatan shirinsuhan bo‘ladi. Kamtar inson boshqalardapn o‘zini ustun qo‘ymaydi, o‘ziga bino qo‘yib, soxta shuxrat ketidan quvmaydi, yutuqlardan esankiramaydi. Kamtarlik - tortinchoqlik va haddan tashqari andishalilikdan farq qiladi. Ular orqasidan inson o‘z qadr – qimmatini tushirib qo‘yish mumkin. Kamtarlik tabiiylikdan kelib chiqadi. U kishilarga bo‘lgan munosabatda ham yaqqol ko‘rinadi. Kamtarlik inson ichki ma’naviy dunyosining tashqi ifodasi hisoblanadi.
Baxt. Xayotning ma’nosi bo‘lmasa, xaqiqiy baxtning bo‘lishi mumkin emas. Baxt inson hayotining umumiy bahosidir. SHu ma’noda buyuk ajdodimiz Abu Nasr Forobiy: «Baxt - har bir inson intiladigan maqsad, zotan u muayyan komillikdir», - deganida ko‘p jihatdan haq edi.
Vijdon. Etikaning nihoyatda ta’sir doirasi keng katigoriyalaridan biri vijdondir. Vijdon - Zigmund Froyd ta’biri bilan aytganda, a’lo men, men ustidan nazorat o‘rnatib, uni boshqarib turuvchi ikkinchi bir, yuqori darajadagi men. Agar uyat hissi insonning tashqi, jamiyatga bog‘liqligidan kelib chiqsa, vijdon uning ichki o‘z-o‘ziga bog‘liqligini namoyon etadi. Bu ichki bog‘liqlik tashqi bog‘liqlikka nisbatan teran va doimiydir: uyat ma’lum bir vaqt ichida odamning o‘z nojo‘ya harakati tufayli yuzaga kelgan o‘ng‘aysizligi bo‘lsa, vijdon azobi, bu oddiy o‘ng‘aysizlik emas, balki qalb-dagi, odamdagi odamiylikka e’tiqodning faryodi, talabi; uni qondirmas ekansiz, hech qachon azob to‘xtamaydi. Uyat bilan vijdonni, shu bois, dengizdagi muz tog‘iga – aysbergga o‘xshatish mumkin: yuzaga uyat tarzida chiqib turgan qismi teranlikdagi qismidan yuz, balki ming barobar kichik.
Nomus. Asosiy katigoriyalardan yana biri – nomus. Nomus tushunchasi bir tomondan, burch bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi jihatdan, qadr-qimmat tushunchasiga aloqador. Zero, nomus mohiyatan shaxsning o‘z qadr-qimmatini anglab etishi, shu qadr-qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki olinmasligiga nisbatan bo‘ladigan munosabati bilan belgilanadi.
Axloqiy tamoyillar va me’yorlarga -vatanparvarlik, erkparvarlik, insonparvarlik, bag‘rikenglik, halollik, hayolilik, xushmuomalalik kiradi.
Axloqiy madaniyatning eng muhim omillaridan biri muomala odam uchun ehtiyoj, zarurat, sog‘lom kishi usiz ruhan qiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Umuman olganda, kishilarning nasihat va odob o‘rgatishsiz bir-biriga ta’siri tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiya vositasi sifatida diqqatga sazovor.
Axloqiy madaniyat yaqqol ko‘zga tashlanadigan munosabatlar ko‘rinishidan biri bu etiket. U ko‘proq insonning tashqi madaniyatini, o‘zaro munosabatlardagi o‘zini tutishi, qonun- qoidalarni bajarishini boshqaradi. Etiketning qamrovi keng u muayyan holat uchun faqat bir xil qoidalashtirib qo‘yilgan hatti-harakatni taqozo qiladi.
Etiket-takallufning mayda-chuyda jihatlari ishlab chiqilgan odob qoidalari sifatida ijobiy kishining ko‘zini quvontiradigan muomala hodisasi.
Axloqiy madaniyat kasbiy odobda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu munosabat bir tomondan hamkasblar davrasida ro‘y bersa, ikkinchi tomondan kasb talabiga binoan uchrashadigan turli toifadagi odamlar bilan yuzaga keladi. Ayni paytda kasbiy odob axloqiy madaniyatning eng yuksak shakllaridan biri.
Bulardan tashqari, shifokorlik odobi, huquq targ‘ibot xodimlari odobi, muhandis odobi singari bir qancha kasbiy odob turlari bor-ki, ular ham jamiyatda axloqiy munosabatlar silsilasida muhim ahamiyatga ega. SHuni ham aytish kerakki, barcha kasbiy odob qonun-qoidalarining ta’sir doirasi, miqyosi bir xil emas. Ba’zi bir kasbiy odobning buzilishi oddiy odobsiz doirasidan chiqib, axloqsizlikka aylanib ketadi.
1. Axloqiy qadriyatlarning mazmuniga ko‘ra burch, or-nomus, vijdon, qadr-qimmat, sabr-qanoat, kamtarlik, sobitqadamlik, rostgo‘ylik va hokazolarga; shakliga ko‘ra esa ijobiy yoki salbiy, ya’ni yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik, baxt va baxtsizlik, hayo va behayolik kabilarga ajratish mumkin.
2. Axloqiy qadriyatlarni amal qilish doirasiga ko‘ra:
a) umuminsoniy axloqiy qadriyatlar-insonparvarlik, adolatparvarlik, vatanparvarlik, o‘zaro hurmat, qonuniylik, jamoatchilik va boshqalarga;
b) milliy axloqiy qadriyatlar-mehmondo‘stlik, kattalarga nisbatan hurmat, saxovat, homiylik, ota-onani e’zozlash, bolajonlik va hokazolarga;
v) shaxsiy axloqiy qadriyatlar – kasbiy burchni bajarish, sevgisiga sadoqatli bo‘lish, halol rizq topish, so‘zining ustidan chiqish, oila sha’nini saqlash, haromdan hazar qilish kabi turkumlarga bo‘lish mumkin.
3. Axloqiy qadriyatlarni axloqning tarkibiy tuzilishiga qarab
- axloqiy ongda barqaror shakllangan axloqiy-ma’naviy qadriyatlar: jamiyat tomonidan ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etilayotgan kodekslar, normalar, tamoyillar, mafkuraviy g‘oyalar. Masalan, “Harbiy qasamyod”, “SHifokor qasamyodi”, “Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odobnomasi” va h.k;
- axloqiy amaliyotda bevosita qo‘llaniladigan axloqiy qadriyatlar: yaxshilik yoki yomonlik, adolat yoki razolatdan iborat maqsadni ko‘zlab, uni amalga oshirishning ixtiyoriylik yoki majburlash vositalarini qo‘llab pirovard natijaga olib keluvchi qadriyatlar;
- axloqiy munosabatlar tufayli zohir bo‘ladigan axloqiy qadriyatlar: burch, shartni bajarish, halollik, saxiylik, kamtarlik, uddaburonlik, tadbirkorlik, kelishuvchanlik, murosa va hokazolarga ajratish mumkin.
Axloqiy qadriyatlarning tasnifi yuqoridagilar bilan chegaralanib qolmaydi. YAngi axloqiy qadriyatlar yuzaga kelishi bilan bu tasnif son va sifat jihatdan kengayib, o‘zgarib boradi.
Axloqiy madaniyatda yaqqol ko‘zga tashlanadigan munosabatlar ko‘rinishidan biri, bu - etiket. U ko‘proq insonning tashqi madaniyatini, o‘zaro munosabatlardagi o‘zini tutish qonun-qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala odobida inson o‘z munosabatlariga ijodiy yondashsa, ya’ni bir holatda bir necha xil muomala qilish imkoniga ega bo‘lsa, etiket muayyan holat uchun faqat bir xil qoidalashtirib qo‘yilgan xatti-harakatni taqozo etadi.
Etiketning qamrovi keng, u, ma’lum ma’noda, xalqaro miqyosda qabul qilingan muomala qonun-qoidalarini o‘z ichiga oladi. Masalan, siyosiy arbob etiketi, mehmondorchilik etiketi va h.k. Etiketga rioya qilishning mumtoz namunasini biz tez-tez televizor ekrani orqali ko‘rib turamiz. Prezidentimiz Islom Karimovga xorijiy mamlakatlar elchilarining ishonch yorliqlarini topshirish marosimlarini eslang. Unda faqat bir xil holat, xalqaro miqyosda o‘rnatilgan qoida hukmron. Uni Prezidentning ham, elchilarning ham buzishga haqqi yo‘q. YOki juda oddiy, kichkina bir misol: das-turxonda tanovul payti, pichoqni o‘ng qo‘lda ushlash zamonaviy mehmondorchilik etiketining qat’iy qoidalaridan biri sanaladi - uni buzish atrofdagilarda hayrat va istehzo uyg‘otadi. SHu bois etiketni odat tusiga aylantirilgan, qat’iylashtirilgan muomala odobi deyish ham mumkin.