7-mavzu. Funksiyalarni Lagranj interpolyatsion formulasi yordamida approksimatsiyalash va egri chiziq yasash
Download 319.28 Kb. Pdf ko'rish
|
7-maruza. Lagranj interpolyatsion
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Masalaning qo‘yilishi
- Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
- 3. Kvadratik (parabolik) interpolyatsiyalash
- Misol.
- 4. Lagranj interpolyatsion ko ‘ phadi
- Mavzu yuzasidan savollar
Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
1 7-mavzu. Funksiyalarni Lagranj interpolyatsion formulasi yordamida approksimatsiyalash va egri chiziq yasash
Reja: 1. Masalaning qo’yilishi 2. Chiziqli interpolyatsiyalash 3. Kvadratik interpolyatsiyalash 4. Lagranj interpolyatsion ko‘phadi
Ko‘pincha amaliy masalalarni yechishda qandaydir ) (x f y funksional bog‘lanishlar qiymatlarini hisoblashga to‘g‘ri keladi. Bunday masalalarda ikkita holat bo‘lishi mumkin: 1. [a, b] oraliqda х va y orasidagi oshkor bog‘lanish ma’lum bo‘lmasdan, faqat {x i , y i },
n i , 1 tajriba ma’lumotlari jadvali ma’lum bo‘lib, [x i , x i/2 ] [a, b] oraliqda ) (x f y bog‘lanishni aniqlash talab qilinadi. Bu masalaga tajriba ma’lumotlari jadvalidagi qiymatlarni aniqlashtirish vazifasi ham kiradi. 2.
) (x f y bog‘lanish ma’lum va uzluksiz, biroq u shu qadar murakkabki, amaliy hisoblashlar uchun yaramaydi. Bunday holda ) (x f y funksiyani va uning ( b a dx x f x f x f , ) ( ), ( max ), ( va h.k.) xarakteristikalarini hisoblash ishlarini soddalashtirish masalasi ko‘ndalang bo‘ladi. Shuning uchun moddiy resurslarni va vaqtni iqtisod qilish maqsadida qandaydir boshqa funksional bog‘lanish y=F(x) ni tuzish zarurati paydo bo‘ladi. Bu tuzilgan bog‘lanish ) (x f y ga uning asosiy parametrlari bo‘yicha yaqin bo‘lishi, hisoblash oson va qulay bo‘lishi kerak, ya’ni ) (x f y funksiyaning aniqlanish sohasida yaqinlashtirish (approksimatsiyalash) masalasi hal qilinishi kerak. y = F(x) funksiyaga approksimatsiyalovchi funksiya deyiladi. Bunday tipdagi masalalarni yechishda asosiy yondoshuv quyidagicha: tajribaning qandaydir ozod parametrlariga bog‘liq bo‘lgan ) (x F y funksiya tanlanadi, ya’ni y = F(x) = (x, c 1 , c 2 , …, c n ) =
(x, c ). f(x) va F(x) funksiyalarning qandaydir yaqinlik shartidan c vektor tanlanadi. c
vektorni tanlash usullariga ko‘ra approksimatsiyaning turli ko‘rinishlari mavjud. Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
2 Agar yaqinlashish biror {x i }, i= n , 1 diskret to‘plamda qurilsa, u holda approksimatsiyaga nuqtaviy approksimatsiya deyiladi. Nuqtaviy approksimatsiyalash turlariga: interpolyatsiyalash; o‘rtacha kvadratik yaqinlashish kiradi. 2. Chiziqli interpolyatsiyalash
Chiziqli interpolyatsiyada jadvalda berilgan (x i , y i ), (
n i , 0 ) nuqtalar to‘g‘ri chiziqlar bilan birlashtiriladi va dastlabki berilgan f(х) funksiya [а; b] oraliqda uchlari interpolyatsiya tugunlaridan iborat siniq chiziqqa yaqinlashadi. Umumiy holda qismiy oraliqlar [x
] [a, b] turlicha bo‘ladi. Har bir siniq chiziq kesmasi uchun (x i–1 , y i–1 ) va (x i , y i ) nuqtalardan o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq tenglamasini yozish mumkin. Xususiy holda, i- interval uchun 2 nuqtadan o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq tenglamasi quyidagicha bo‘ladi:
1
1 1
i i i i i x x x x y y y y
U holda ishchi formula: , i T i b x a y , 1 i T i x x x
(5) bunda 1 1
1
, i i i i i i i i i x a y b x x y y a ,
n i , 1 . 1-chizmadan ko‘rish mumkinki, (5) formulani amalga oshirish uchun oldin x T qiymat tushadigan oraliqni aniqlash kerak, so‘ngra bu oraliq chegaralaridan foydalanish mumkin.
x x 1
x T y y 1
y 0
F ( x ) y = f( x )
0
Chizma 1.
Tugunlardan tashqari nuqtalarda nazariy xatolik R(x) = f(x) – F(x) 0.
, 8 ) ( 2 2 1 h M x R bunda М 2 = max
) (x f , х [x i–1 , x i ]. Misol. Jadval bilan berilgan ) (x f y funksiya qiymatini x = 0,4 bo‘lgan hol uchun chiziqli interpolyatsion formuladan foydalanib hisoblang: Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
3 Yechilishi: (5) ga asosan ishchi formulani yozib olamiz: y = a i x + b i , 1 i T i x x x
bunda 1 1 1 1
, i i i i i i i i i x a y b x x y y a ,
n i , 1
t = 0,4; 0,3 x t
0,5; Jadvaldagi x i–1 = 0,3; x i = 0,5; y i–1 = 0,2; y i = 1 qiymatlar yordamida koeffitsiyentlarni hisoblaymiz:
; 4 2 , 0 8 , 0 3 , 0 5 , 0 2 , 0 1 1 1 i i i i i x x y y a
; 1 3 , 0 4 2 , 0
1 1 i i i i x a y b
Demak, y = 4x–1 funksiya ko‘rinishi aniqlandi. Endi x=0,4 qiymat uchun hosil bo‘lgan chiziqli funksiyaning son qiymatini aniqlaymiz: y = 4 0,4 – 1 = 0,6. 3. Kvadratik (parabolik) interpolyatsiyalash
Kvadratik interpolyatsiyada interpolyatsion ko‘phad sifatida [x i–1 , x i+1 ] [а, b] oraliqdan olingan kvadrat uchhad qaraladi:
, 2 i i i c x b x a y
1 1
T i x x x (6) Bunda a
, b i , c i koeffitsiyentlarni aniqlash uchun (3) shart asosida tenglamalar sistemasi tuziladi, masalan: . ; ; 1 1 2 1 2 1 1 2 1 i i i i i i i i i i i i i i i i i i y c x b x a y c x b x a y c x b x a
(7) Hisoblash algoritmi yuqoridagi mavzuga o‘xshash, biroq (5) munosabat o‘rniga (7) sistemani yechish maqsadida (6) munosabatdan foydalaniladi. Ravshanki,
[x 0 , x n ] uchun 3 ta eng yaqin nuqtalar olinadi. Usulning grafik tasviri quyidagicha:
0 1 2 3
i 0 0,1 0,3 0,5
y i –0,5
0 0,2
1 Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
4
0
1
x 2 Parabola F(x) f(x)
Chizma 2.
Interpolyatsiya tugunlaridan tashqarida nazariy xatolikni topish formulasi: R(x) =(x – x 0 ) (x – x 1 )
(x – x 2 ) . 6 x f
Misol. Jadval bilan berilgan ) (x f y funksiya qiymatini x=0,4 bo‘lgan hol uchun kvadratik interpolyatsion formuladan foydalanib hisoblang:
Yechilishi: (6) ga asosan ishchi formulani yozib olamiz: y=a i x 2 +b i x+c i 1 1 i T i x x x .
i , b i , c i koeffitsiyentlarni aniqlash uchun (7) ga ko’ra tenglamalar sistemasini tuzish kerak. Buning uchun x
= 0,4 nuqtaga eng yaqin bo‘lgan 3 ta nuqtani tanlaymiz: x
= 0,1; x i = 0,3; x i+1 = 0,5.
y i–1 = 0; y i = 0,2; y i+1 = 1.
va mos tenglamalarni hosil qilamiz: 1 1 2 1 2 1 1 2 1 i i i i i i i i i i i i i i i i i i y c x b x a y c x b x a y c x b x a
; 1 5 , 0 25 , 0 ; 2 , 0 3 , 0 09 , 0 ; 0 1 , 0 01 , 0 i i i i i i i i i c b a c b a c b a
Tenglamalar sistemasini matritsaviy ko‘rinishda yozib olamiz: A = 1 5 , 0 25 , 0 1 3 , 0 09 , 0 1 1 , 0 01 , 0 ;
B =
1 2 , 0 0 ; X = c b a =A–
B .
–1 teskari matritsani hisoblab topamiz: i 0 1 2 3
i 0 0,1 0,3 0,5
y i –0,5
0 0,2
1 Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
5 A –1
= 8 3 8 10 8 15 5 3 45 10 2 25 3 75 6 75 ; X =
c b a =
8 3 8 10 8 15 5 3 45 10 2 25 3 75 6 75
1 2 , 0 0 ; Matritsalarni ko‘paytirib, a, b, c koeffitsiyentlarni aniqlaymiz: a = 0 – 2 25 5 1 3 75 = 7,5; b = –2; c = 0,125; Natijada izlangan funksiya ko‘rinishini olamiz: y = 7,5x 2 – 2x + 0,125. Endi x = 0,4 qiymat uchun hosil bo‘lgan kvadratik funksiyaning son qiymatini aniqlaymiz. Natija y = 0,525 ga teng.
4. Lagranj interpolyatsion ko‘phadi
Umumiy ko‘rinishdagi interpolyatsiyada interpolyatsion ko‘phad x T ning aniqlanish sohasida barcha intervallar uchun (2) ko‘rinishda izlanadi, ya’ni [x 0 , x n ] uchun: n n x a x a x a a x ...
) ( 2 2 1 0 .
(8) a i koeffitsiyentlarni aniqlash uchun (6.3) tenglamalar sistemasi tuziladi:
. ... . . . ; ...
; ...
1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 0 n n n n n n n n n y x a x a a y x a x a a y x a x a a
(9)
Ma’lumki, agar i j lar uchun x i
x j shart o‘rinli bo‘lsa, tenglamalar sistemasi yagona yechimga ega bo‘ladi. (9) tenglamalar sistemasini yechish uchun oldin bayon qilingan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechish usullaridan foydalanish mumkin. (9) sistemani to‘g‘ridan to‘g‘ri yechib, F(х) funksiyani (8) ko‘rinishida olgan ma’qul, bunda bir nechta hisoblashlar bitta jadval bo‘yicha bajariladi. y = f(x
) ni bir martalik hisoblash uchun ā vektor parametrlarini topish shart bo‘lmagan boshqa algoritmlar tavsiya etiladi, interpolyatsion ko‘phadlar esa {x i , y i },
n i , 0 jadval qiymatlari orqali yoziladi. Bular Lagranj va Nyuton interpolyatsion ko‘phadlaridir.
Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
6 a). Ixtiyoriy interpolyatsion tugunlar sistemasi uchun Lagranj formulasi. Lagranj ko‘phadi interpolyatsiya tugunlarida f(х) funksiyaning qiymatlaridan tuzilgan chiziqli kombinatsiya ko‘rinishida izlanadi va interpolyatsiya tugunlari sistemasidan maxsus qurilgan qandaydir n– darajali ko‘phaddan iborat bo‘ladi: ) (
) ( ) ( ) ( ) ( 1 1 0 0 0 x l y x l y x l y x l y x L n n n i i i n . (10) Demak, oldiniga (n+1)– darajali yordamchi ko‘phad tuziladi: ) )...( )( ( ) ( 1 0 n x x x x x x x
(11) va n– darajali ko‘phad quyidagicha hosil qilinadi: ) )...( )( )...(
( ) ( ) ( 1 1 0
i i i i x x x x x x x x x x x x . (12) Ko‘rinib turibdiki, (11) ko‘phad x i interpolyatsiya tugunlarida nolga aylanadi, ya’ni
i ) = 0, i = n , 0 , (12) ko‘phad
(x) esa x
tugunlardan tashqari barcha tugunlarda nolga aylanadi, ya’ni: . , 0 ) )...(
)( )...(
( ; , 0 ) ( 1 1 0 i j x x x x x x x x i j x n i i j i j j j i (13)
(12) va (13) tengliklardan yangi begona (chet) ko‘phad kelib chiqadi: ) )...( )( )...(
)( ( ) ( ) ( 1 1 0 n j i j i j j i j x x x x x x x x x x x x l
U j– tugundan boshqa barcha tugunlarda nol qiymatni qabul qiladi, x j tugunda esa uning qiymati 1 ga teng bo‘ladi, ya’ni ; , 1 ; , 0 ) ( j i j i x l i j
j i , 0 , . U holda (10) munosabatga ko‘ra, j– ko’phad l j (x i ) y j barcha tugunlarda (x j
dan tashqari) nol qiymatni qabul qiladi va x j tugunda y j ga teng bo‘ladi:
; , ; , 0 ) (
i y j i y x l j j i j
j i , 0 ,
(10) ga ko‘ra quyidagi ko‘phadni tuzamiz: n j n j j i j j j n x x x x y x l y x L 0 0 ) ( ' ) ( ) ( ) ( ) ( , bunda ) )...( )( )...(
( ) ( ' 1 1 0 n j j j j j j j x x x x x x x x x . Yoki yana-da qisqa ko‘rinishda quyidagicha bo‘ladi:
n j n j i i i j i j n x x x x y x L 0 0 ) ( ; (14) (14) munosabatning nazariy xatoligini aniqlash mumkin: Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
7 ) ( )! 1 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 1 (
n f x L x f x R n n n , bunda [a, b]. (8) ko‘phaddan farqli ravishda bu yerda barcha koeffitsiyentlarni oldindan aniqlash talab qilinmaydi. Biroq har bir x Т uchun (14) texnologiya asosida Lagranj ko‘phadini hisoblash kerak. Shuning uchun ham hisoblash hajmi (9) hisoblash texnologiyasiga nisbatan farq qilmaydi. Amaliyotda agar turli x
lar uchun ko‘p sonli takroriy hisoblashlar talab qilinsa, u holda (8) sxemadan foydalangan ma’qul. Lagranj ko‘phadi boshqa sonli usullarni amalga oshirishda ham keng qo‘llaniladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, n = 1 bo‘lganda bu chiziqli, n = 2 bo‘lganda parabolik interpolyatsiya hisoblanadi. b). Teng uzoqlashgan interpolyatsion tugunlar sistemasi uchun Lagranj formulasi. Interpolyatsion tugunlar orasidagi masofa h = x i+1 – x i = const o‘zgarmas bo‘lsin. U holda ixtiyoriy tugunni quyidagicha yozish mumkin:
= x 0 +i h, n i , 0 . Yangi o‘zgaruvchi kiritamiz: h x x t 0 . U holda x – x i = x 0 + th – x 0 – ih = (t – i)h . (15) (15) ayirmani (11) tenglikka qo‘yib, quyidagini hosil qilamiz: h n t h t th x x x x x x x n ) ...( ) 1 ( ) )...(
)( ( ) ( 1 0 1 ) )...( 1 ( n h n t t t
So‘ngra, x j – x i = (x 0 + jh) – (x 0 + ih) = (j – i)h ekanligidan, (15) dan foydalanib, Lagranj formulasini hosil qilamiz:
n j n j i i j n i j i t y x L 0 0 ) ( , (16) bunda h x x t 0 . (16) ning nazariy xatoligini aniqlash mumkin: )! 1 ( ) ( ) )...( 1 ( ) ( ) 1 ( 1 n f n t t t h x R n n n .
uchun Lagranj interpolyatsion formulasidan foydalanib hisoblang:
Yechilishi: (14) ga asosan ishchi formulani yozib olamiz: i 0 1 2 3
i 0 0,1 0,3 0,5
y i –0,5
0 0,2
1 Ma’ruzachi: dots. S.S.Sadaddinova
8
n i n i j j j i j i x x x x y x L 0 0 ) ( ; Bizning holda n = 3 gacha, shu sababli: 3 0 3 0 ) ( i i j j j i j i x x x x y x L
) )( )( ( ) )( )( ( ) )( )( ( ) )( )( ( 3 1 2 1 0 1 3 2 0 1 3 0 2 0 1 0 3 2 1 0
x x x x x x x x x x x y x x x x x x x x x x x x y
) )( )( ( ) )( )( ( ) )( )( ( ) )( )( ( 2 3 1 3 0 3 2 1 0 3 3 2 1 2 0 2 3 0 1 2
x x x x x x x x x x x y x x x x x x x x x x x x y
; 5 , 0 12 91 30 3 125
2 3 x x x
x = 0,4 bo‘lganda y L(x) = 0,3999. Berilgan jadval asosida n=1 va x
= 0,4 bo‘lgan hol uchun Lagranj ko‘phadini tuzamiz: ) ( ) ( ) ( 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 x x x x y x x x x y x x x x y x L i i j j j i j i
; 1 4 5 , 0 5 , 1 5 ) 3 , 0 5 , 0 ( ) 3 , 0 ( 1 5 , 0 3 , 0 5 , 0 2 , 0
x x x x
Bu esa chiziqli interpolyatsion formula bilan ustma-ust tushadi. Berilgan jadval asosida n=2 va x T = 0,4 bo‘lgan hol uchun Lagranj ko‘phadini tuzamiz: y L(x) = ; 2 0 2 0
j i j j i j i x x x x y
Qaralayotgan [x 1 , x 3 ] intervalda x 0 = 0,1; x 1 = 0,3; x 2 = 0,5; y 0 = 0; y 1 = 0,2; y 2 = 1
qiymatlarni olamiz. U holda 2–tartibli Lagranj interpolyatsion ko‘phadi hosil bo‘ladi: . 125 , 0 2 5 , 7 ) 3 , 0 5 , 0 )( 1 , 0 5 , 0 ( ) 3 , 0 )( 1 , 0 ( 1 ) 5 , 0 3 , 0 )( 1 , 0 3 , 0 ( ) 5 , 0 )( 1 , 0 ( 2 , 0 ) ( 2
x x x x x x L y
Bu tenglik kvadratik interpolyatsiya formulasi bilan bir xil. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Approksimatsiyalash deganda nimani tushunasiz? 2. Nuqtaviy approksimatsiyalash va uning turlari. 3. Interpolyatsion ko‘phad qanday tuzilishga ega? 4. Lagranj interpolyatsion ko‘phadi va uning nazariy xatoligi qanday aniqlanadi? Download 319.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling