7-mavzu. Mukammal bozor va monopoliya Reja

Doimiy хarajatlar	so‘m	Mahsulot birligiga to‘g‘ri kеluvchi o‘zgaruvchan хarajatlar	Mahsulot birligi narхi, so‘m	Ishlab chiqarish hajmi, dona
so‘m
Umumkorхona хarajatlari	80 000	Matеrial sarflari	150	1000	150 000
Amortizatsiya ajratmalari	100 000	Yarim tayyor mahsulotlar sarfi	90	1000	90 000
Boshqaruv хodimlari ish haqi	100 000	Ishchilarning ish haqi	60	1000	60 000
Kommunal хizmatlarga to‘lovlar	20 000	Ish haqidan ijtimoiy to‘lovlar (30%)	20	1000	20 000
Jami	300 000		320		320 000

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, mahsulot ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasi 3750 dona _ ga tеng. Jadval ma’lumotlarini grafik ko‘rinishida ifodalash mumkin.

3750

1500000

Shunday qilib, korхona faqat o‘zining хarajatlarini qoplashi uchun 3750 dona mahsulot ishlab chiqarishi kеrak bo‘ladi. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini ushbu miqdordan oshirish foyda olish uchun imkon yaratadi.

Firmaning tarmoqdagi ulushi uning chekli xarajatini, muvozanat narx bilan teng bo‘lishini ta’minlaydigan ishlab chiqarish hajmi bilan aniqlanadi, ya’ni .

Shunday qilib, raqobatlashgan bozorda qisqa muddatli oraliqda faoliyat ko‘rsatayotgan firma (narx bozor tomonidan belgilanib o‘zgarmaganda, talab chizig‘i gorizontal bo‘lganda) muvozanat narx ishlab chiqarish hajmining barcha qiymatlarida quyidagi shartni qanoatlantirsa:

, (11)

firma o‘z foydasini maksimallashtiradi (7.10-rasm)

10-rasm. Firma foydasini maksimallashtirish sharti (E muvozanat nuqta), S korxona taklifi.

Agar bozordagi muvozanat narx umumiy o‘rtacha xarajatdan yuqori bo‘lsa, firma normal foydadan tashqari ortiqcha foyda ham oladi.

Agar bozor muvozanati narxi bo‘lganda va talab chizig‘i taklif chizig‘ini va chiziqlari o‘rtasida kesib o‘tsa, ya’ni (11-rasm)

,

bo‘lsa, firma o‘z yo‘qotishlarini (zararini) minimallashtiradi.

11-rasm. Firma zararini minimallashtiradigan hol.

Bunday holda firma ishchi kuchidan, kapitaldan unumli foydalanishga harakat qiladi va boshqa xarajatlarni ham imkon boricha qisqartiradi.

Bordi-yu muvozanat narx firmaning o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatidan, har qanday ishlab chiqarish hajmida past bo‘lsa, ya’ni , firma o‘z faoliyatini to‘xtatadi.

2. Monopol bozorlar

Monopol raqobatlashgan bozordagi mahsulot differensiyallashgan, ya’ni bir xil ehtiyojni qondiruvchi tovarni xar bir firma o’ziga xos ravishda ishlab chiqarib sotadi va uning mahsuloti boshqa firmalarning mahsulotidan sifati, bezagi, tarkibi va sotuv markasi, obro’yi bilan farq qilishi mumkin. Tovarning differensiyallashuvi deganda bozorda sotiladigan tovarni standartlashtirilmaganligi tushuniladi. Har bir firma o’zining tovar markasini ishlab chiqarish bo’yicha monopol hisoblanadi va u bozorda ma’lum darajada monopol hokimiyatga ega bo’ladi.

Monopolistik raqobat bozorida harakat qilayotgan firmalarning ko’pligi ularni o’zaro maxfiy ravishda kelishuvi mumkin emasligini bildiradi. Har bir firma tavakkalchilikni bo’yniga olgan holda o’zi harakat qiladi va o’zining narx siyosatini belgilashda boshqa firmalarning harakatini e’tiborga olmaydi.

Raqobatlashgan (a) va monopol raqobatlashgan (b) bozorlarning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlari.

Raqobatlashgan monopol bozor quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi: Birinchidan, firmalar differensiyallashgan, ikkinchidan, bozorga yangi firmalarni o’z markasi bilan kirishi va undan faoliyat ko’rsatayotgan firmalarni chiqishi cheklanmagan, uchinchidan, bozorda nisbatan katta miqdordagi firmalar faoliyat ko’rsatadi va ularning xar biri sotiladigan umumiy turdagi tovarga bo’lgan bozor talabining ma’lum darajadagi ulushini qanoatlantiradi, to’rtinchidan, firmalar o’z mahsulotlariga narx belgilashda va sotish xajmini aniqlashda raqiblarining aks xarakatlarini e’tiborga olmaydilar.

Monopol raqobatlashgan bozorning samarali yoki samarasiz ekanligini tahlil qilish uchun raqobatlashgan va monopol raqobatlashgan bozorlarning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlarini taqqoslaymiz. Raqobatlashgan va monopol raqobatlashgan bozorlarning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlari rasmda keltirilgan.

Raqobatlashgan bozorda bo’lsa, monopol raqobatlashgan bozordagi narx chekli harajatdan yuqori , demak, iste’molchi qo’shimcha bir birlik mahsulot uchun to’laydigan narx, bir birlik mahsulotni ishlab chiqarish harajatidan yuqori.

Raqobatlashgan bozorda muvozanat holat nuqtada (a -rasm) erishilsa, monopol raqobatlashgan bozorda nuqtada (b -rasm) erishiladi. Raqobatlashgan bozorda talab chizig’i gorizontal bo’lib, firmaning foydasini nolga teng bo’lish nuqtasi o’rtacha harajatning minimal qiymatiga to’g’ri keladi.

Oligopoliya - bu shunday bozor turiki, undagi tovar taklifining hammasi, yoki deyarli hammasi bir necha ishlab chiqaruvchi firmalar tomonidan bo’lib olingan va bu bozorga yangi firmalarning kirishi katta to’siq orqali cheklangan bo’ladi.

Oligopolik bozorda firma tomonidan qabul qilingan har qanday iqtisodiy siyosat - narxlarni o’zgartirish, ishlab chiqarish hajmini o’zgartirish, reklamani kuchaytirish - raqobotlashuvchi firmalarning ushbu siyosatga bo’lgan munosabatini bilishni va uni prognoz qilishni talab qiladi.

1 Abdullaev Yo. Bozor iqtisodiyoti asoslari: 100 savol va javob. – T.: «Mehnat», 1997, 58-59-b.