7-mavzu. Sanoat korxonalarining daromadi va foydasi

⁷-mavzu. SANOAT KORXONALARINING DAROMADI
VA FOYDASI

1. 
   Daromad va foydaning iqtisodiy mohiyati, ahamiyati, turlari
   
2. 
   Foyda darajasiga ta’sir qiluvchi omillar
   
3. 
   Korxonada foydani oshirish yo‘llari
   
4. 
   Rentabellikning ko‘rsatkichlari va mohiyati
   

Samarali ishlash degani, mo‘ljallangan foydani olish, ishlab chiqarish quvvatlari va ish kuchidan yaxshiroq foydalanish, noishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mehnat samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilashdir.
Samara – ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki ko‘rsatilayotgan xizmatning foyda va daromad hajmini oshirish, mahsulot tannarxini kamaytirish kabi ijobiy natijalardir. Natural shaklda ishlab chiqarish sama­ra­si, pul shaklida iqtisodiy samarani ifodalanadi.
Samaradorlik – bu, foydalilik, natijalilikdir. Ma’lumki, qandaydir natija olish uchun mehnat qilish, ishlash, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish va ma’lum miqdorda xarajat qilish kerak. Korxona o‘zining xo‘jalik, ilmiy-texnik va investitsion siyosatini belgilashda samaradorlikdan kelib chiqadi.
Samaradorlikning iqtisodiy va ijtimoiy turlari mavjud.
Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarishning iqtisodiy natijasini ko‘rsatadi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish-boshqaruv, yangi texnika va texnologiyani joriy etish, mehnat sifatini oshirish va hokazolarning natijasi.
Iqtisodiy samara – material, mehnat, pul va boshqa resurslarni tejash tufayli erishilgan miqdor.
Ijtimoiy samaradorlik – ishlab chiqarish samaradorligining mehnat sharoitlarini, uning ijodkorlik mazmunini boyitish, aqliy va jismoniy mehnat o‘rtasidagi farqni yo‘qotishni ifodalaydi.
Iqtisodiy samaradorlik ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi hisoblanadi, chunki iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammo­larini hal qilishga yordamlashadi. Samaradorlik tufayli korxona quyida­gi­lar­ga ega bo‘ladi:

• 
  o‘zining iqtisodiy barqarorligini va raqobatbardoshliligini ta’min­laydi;
  
• 
  o‘z imidjini yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini mustahkamlaydi;
  
• 
  xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini yaxshilaydi.
  
• 
  Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish quyidagi omillar bilan bog‘liq bo‘ladi:
  
• 
  bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta’minlovchi, optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash;
  
• 
  istemolchilar talabini qondiradigan mahsulot ishlab chiqarib sotish va foyda olish;
  
• 
  aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish zahiralarini yaratish.
  

Xo‘jalik samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari bo‘yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o‘lchanishi mumkin. Masalan: ish kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va mahsulotning mehnat sig‘imi ko‘rsatkichlari yordamida baholash mumkin.
(1)
Bu yerda:
M_u – mehnat unumdorligi;
Q – mahsulot hajmi qiymat ko‘rinishida;
I_s – ishchilar soni.