7-mavzu: Shaxs faolligi. Faoliyat turlari, motivasiya va ularni boshqarish. Ijtimoiy xulq motivasiyasi. Anglangan va anglanmagan motivlar

7-mavzu: Shaxs faolligi. Faoliyat turlari, motivasiya va ularni boshqarish. Ijtimoiy xulq motivasiyasi. Anglangan va anglanmagan motivlar.

Reja:
1. Shaxs va uning faolligi

2.Faoliyatning turlari. Jismoniy va aqliy harakatlar.
3. Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivasiyasi.
4. Motivlarning turlari
5. Motivlarning anglanganlik darajasi: ijtimoiy ustanovka va uni o‘zgartirish muammosi.

Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: aqliy hujum, guruhlarda ishlash, blits-so‘rov.

Tayanch so‘zlar: Shaxs faolligi, tashqi faollik, ichki faollik, faoliyat, perseptiv harakat, mnenik faoliyat, fikrlash faoliyati, imajitiv faoliyati, malaka, ko‘nikma, motiv, ijtimoiy ustanovka.

Shaxs va uning faolligi. Jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi, o‘z- o‘zini anglab, har bir harakatini muvofiqlashtiruvchi shaxsga hos bo‘lgan eng muhim va umumiy xususiyat-bu uning faolligidir. Faollik(lotincha «actus”-harakat, «activus”-faol so‘zlaridan kelib chiqqan tushuncha) shaxsning hayotdagi barcha hatti-harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvchi kategoriyadir.

Bu- o‘sha oddiy qo‘limizga kalam olib, biror chizikcha tortish bilan bog‘liq elementar harakatimizdan tortib, toki ijodiy uyg‘onish paytlarimizda amalga oshiradigan mavxum fikrlashimizgacha bo‘lgan murakkab harakatlarga aloqador ishlarimizni tushuntirib beradi. Shuning uchun ham psixologiyada shaxs, uning ongi va o‘z- o‘zini ang-lashi muammolari uning faolligi, u yoki bu faoliyat turlarida ishtiroqi va uni uddalashi aloqador sifatlari orqali bayon etiladi.
Fanda inson faolligining asosan ikki turi farqlanadi:
A. Tashqi faollik-bu tashqaridan va o‘z ichki istak-hohishlarimiz ta’sirida bevosita ko‘rish, qayd qilish mumkin bo‘lgan harakatlarimiz, m o‘shaklarimizning harakatlari orqali namoyon bo‘ladigan faollik.
B. Ichki faollik-bu bir tomondan u yoki bu faoliyatni bajarish mobaynidagi fiziologik jarayonlar(moddalar almashinuvi, kon aylanish, nafas olish, bosim o‘zgarishlari) hamda, ikkinchi tomondan, bevosita psixik jarayonlar, ya’ni aslida ko‘rinmaydigan, lekin faoliyat kechishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni o‘z ichiga oladi.
Misol tarikasida hayotdan shunday manzarani tasavvur qilaylik: uzoq ayrilikdan so‘ng ona o‘z farzandi visoliga yetdi. Tashqi faollikni biz onaning bolasiga intilishi, uni kuchoklashi, yuzlarini siylashi, ko‘zlaridan okkan sevinch yoshlarida ko‘rsak, ichki faollik- o‘sha ko‘z yoshlarini keltirib chiqargan fiziologik jarayonlar, ichki sog‘inchning asl sabablari(ayrilik muddati, nochorlik tufayli ayrilik kabi yashirin motivlar ta’siri), ko‘rib idrok kilgandagi o‘zaro bir-birlariga intilishni ta’minlovchi ichki, bir qarashda ko‘z bilan ilg‘ab bo‘lmaydigan emosional holatlarda namoyon bo‘ladi. Lekin shu manzarani bevosita guvoxi bo‘lsak ham, uni ifodalagan rasmni ko‘rsak ham, taxminan qanday jarayonlar kechayotganligini tasavvur qilishimiz mumkin.
Demak, ikkala turli faollik ham shaxsiy tajriba va rivojlanishning asosini tashkil etadi. Bir qarashda har bir konkret shaxsga va uning extiyojlariga bog‘liq bo‘lib tuyulgan bunday faollik turlari aslida ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib, shaxsning jamiyat bilan bo‘ladigan murakkab va o‘zaro munosabatlarining okibati hisoblanadi.
Inson faolligi «harakat”, «faoliyat”, «hulq” tushunchalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, shaxs va uning ongi masalasiga borib takaladi. Shaxs aynan turli faolliklar jarayonida shakllanadi, o‘zligini namoyon qiladi ham. Demak, faollik yoki inson faoliyati passiv jarayon bo‘lmay, u ongli ravishda boshqariladigan faol jarayondir. Inson faolligini mujassamlashtiruvchi harakatlar jarayoni faoliyat deb yuritiladi. Ya’ni, faoliyat-inson ongi va tafakkuri bilan boshqariladigan, undagi turli-tuman extiyojlardan kelib chiqadigan, hamda tashqi olamni va o‘z-o‘zini o‘zgartirish va takomillashtirishga qaratilgan o‘ziga hos faollik shaklidir. Bu-yosh bolaning real predmetlar mohiyatini o‘z tasavvurlari doirasida bilishga qaratilgan o‘yin faoliyati, bu-moddiy ne’matlar yaratishga qaratilgan mehnat faoliyati, bu-yangi kashfiyotlar ochishga qaratilgan ilmiy-tadqiqotchilik faoliyati, bu-rekordlarni ko‘paytirishga qaratilgan sportchining mahorati va shunga o‘xshash. Shunisi xarakterliki, inson har daqiqada qandaydir faoliyat turi bilan mashg‘ul bo‘lib turadi.
Faoliyat turlari. Jismoniy va aqliy harakatlar. Har qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turlicha ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Qilinayotgan har bir harakat ma’lum narsaga-predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamdagi predmetlar xususiyatlari va sifatini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi.
Masalan, ma’ruzani konspekt qilayotgan talabaning predmetli harakati yozuvga qaratilgan bo‘lib, u avvalo o‘sha daftardagi yozuvlar soni va sifatida o‘zgarishlar qilish orqali, bilimlar zaxirasini boyitayotgan bo‘ladi. Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan nimalarga yo‘naltirilganiga qarab, avvalo tashqi va ichki faoliyat farqlanadi.
Tashqi faoliyat shaxsni o‘rab turgan tashqi muhit va undagi narsa va hodisalarni o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat bo‘lsa,
ichki faoliyat-birinchi navbatda aqliy faoliyat bo‘lib, u sof psixologik jarayonlarning kechishidan kelib chiqadi. Kelib chiqishi nuqtai nazaridan ichki-aqliy, psixik faoliyat tashqi predmetli faoliyatdan kelib chiqadi. Dastlab predmetli tashqi faoliyat ro‘y beradi, tajriba orttirib borilgan sari, sekin-asta bu harakatlar ichki aqliy jarayonlarga aylanib boradi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bo‘lsak, bola dastlabki so‘zlarni kattik tovush bilan tashqi nutqida ifoda etadi, keyinchalik ichida o‘zicha gapirishga o‘rganib, Uylaydigan, muloxaza yuritadigan, o‘z oldiga maqsad va rejalar qo‘yadigan bo‘lib boradi.
Har qanday sharoitda ham barcha harakatlar ham ichki-psixologik, ham tashqi-muvofiqlik nuqtai nazaridan ong tomonidan boshqarilib boradi. Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy, ham jismoniy-motor harakatlar mujassam bo‘ladi. Masalan, fikrlayotgan donishmandni kuzatganmisiz? Agar Uylanayotgan odamni ziyraqlik bilan kuzatsangiz, undagi yetakchi faoliyat aqliy bo‘lgani bilan uning peshonalari, ko‘zlari, hattoki, tana va qo‘l harakatlari juda muhim va jiddiy fikr xususida bir to‘xtamga kelolmayotganidan, yoki yangi fikrni topib, undan mamnuniyat his qilayotganligidan darak beradi. Bir qarashda tashqi elementar ishni amalga oshirayotgan-misol uchun, o‘zum ko‘chatini ortiqcha barglardan halos etayotgan bog‘bon harakatlari ham aqliy komponentlardan holi emas, u kaysi bargning va nima uchun ortiqcha ekanligidan anglab, bilib turib olib tashlaydi.
Aqliy harakatlar-shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexanizmlar vositasida amalga oshiradigan turli-tuman harakatlaridir. Eksperimental tarzda shu narsa isbot qilinganki, bunday harakatlar doimo motor harakatlarni ham o‘z ichiga oladi. Bunday harakatlar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:
perseptiv-ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning okibatida atrofdagi predmetlar va hodisalar to‘g‘risida yahlit obraz shakllanadi;
mnemik faoliyat, narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bog‘liq murakkab faoliyat turi;
fikrlash faoliyati-aql, faxm-farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboklarni yechishga qaratilgan faoliyat;
imajitiv —(«image”-obraz so‘zidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni taqozo etadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday faoliyat ham tashqi harakatlar asosida shakllanadi va motor komponentlardan iborat bo‘lishi mumkin. Agar tashqi faoliyat asosida psixik jarayonlarga o‘tish ro‘y bergan bo‘lsa, bunday jarayonni psixologiyada interiorizasiya deb ataladi, aksincha, aqlda shakllangan g‘oyalarni bevosita tashqi harakatlarda yoki tashqi faoliyatga ko‘chirilishi eksteriorizasiya deb yuritiladi.
Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroqi darajasiga ko‘ra ham farqlanadi. Masalan, shunday bo‘lishi mumkinki, ayrim harakatlar boshida har bir elementni jiddiy ravishda, alohida-alohida bajarishni va bunga butun diqqat va ongning yo‘nalishini talab qiladi. Lekin vaqt o‘tgach, bora-bora unda ongning ishtiroqi kamayib, ko‘pgina qismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga o‘girilganda, malaka hosil bo‘ldi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda hat yozishga o‘rganganmiz. Agar malakalarimiz kat’iy tarzda bizdagi bilimlarga tayansa, faoliyatning maqsadi va talablariga ko‘ra harakatlarni muvaffaqiyatli bajarishni ta’minlasa, biz buni ko‘nikmalar deb ataymiz. Kunikmalar-doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Masalan, ko‘nikma va malakalar o‘zaro bog‘liq bo‘ladi, shuning uchun ham o‘quv faoliyati jarayonida shakllanadigan barcha ko‘nikmalar va malakalar shaxsning muvaffaqiyatli o‘qishini ta’minlaydi. Ikkalasi ham mashklar va qaytarishlar vositasida mustahkamlanadi. Agar, faqat malakani oladigan bo‘lsak, uning shakllanish yo‘llari quyidagicha bo‘lishi mumkin:
oddiy namoyish etish yo‘li bilan;
tushuntirish yo‘li bilan;
ko‘rsatish bilan tushuntirishni uyg‘unlashtirish yo‘li bilan.
Hayotda ko‘nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jismoniy va aqliy o‘rinishlarimizni yengillashtiradi va o‘qishda, mehnatda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta’minlaydi.
Faoliyatni klassifikasiya qilish va turlarga bo‘lishning yana bir keng tarkalgan usuli-bu barcha insonlarga hos bo‘lgan asosiy faollik turlari bo‘yicha tabakalashdir. Bu-muloqot, o‘yin, o‘qish va mehnat faoliyatlaridir.
Muloqot-shaxs individual rivojlanishi jarayonida namoyon bo‘ladigan birlamchi faoliyat turlaridan biri. Bu faoliyat insondagi kuchli extiyojlardan biri-inson bo‘lish, odamlarga o‘xshab gapirish, ularni tushunish, sevish, o‘zaro munosabatlarni muvofiqlashtirishga qaratilgan extiyojlaridan kelib chiqadi. Shaxs o‘z taraqqiyotini aynan shu faoliyat turini egallashdan boshlaydi va nutqi orqali(verbal) va nutqsiz vositalar(noverbal) yordamida boshqa faoliyat turlarini mukammal egallashga zamin yaratadi:
O‘yin-shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlar yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o‘zlashtiriladi. Bola toki o‘ynamaguncha, kattalar hatti-harakatlarining ma’no va mohiyatini anglab yetolmaydi:
O‘qish-faoliyati ham shaxs kamolotida katta rol o‘ynaydi va ma’no kasb etadi. Bu shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli ko‘nikmalar o‘zlashtiriladi:
Mehnat qilish ham eng tabiiy extiyojlarga asoslangan faoliyat bo‘lib, uning maqsadi albatta biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlarni yaratish, jamiyat taraqqiyotiga hissa qo‘shishdir.
Har qanday kasbni egallash, nafaqat egallash, balki uni mahorat bilan amalga oshirishda faoliyatning barcha qonuniyatlari va mexanizmlari amal qiladi. Oddiygina biror kasb malakasini egallash uchun ham unga aloqador bo‘lgan ma’lumotlarni eslab qolish va kerak bo‘lganda yana esga tushirish orqali uni bajarish bo‘lmay, balki ham ichki(psixik), ham tashqi(predmetga yo‘naltirilgan) harakatlarni ongli tarzda bajarish bilan bog‘liq murakkab jarayonlar yotishini unutmaslik kerak. Lekin har bir shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan sho‘g‘ullanishiga majbur kilgan psixologik omillar-sabablar muhim bo‘lib, bu faoliyat motivlaridir.
Agar xayvonlarning xatti - xarakati butunlay atrof muxit bilan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshligidanoq butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirilib boriladi. Xatti-xarakatning bu turi shu qadar o‘ziga xoslikka egaki, psixologiyada uning atash uchun maxus termin - faoliyat termini qo‘llaniladi.
Faoliyatning birinchi farqli belgisi shundan iboratki, u faollik manbai bo‘lgan extiyoj sifatida yuzaga chiqqan xolda faollikning yo‘nal-tiruvchisi bo‘lgan anglanilgan maqsad bilan boshqariladi. Faoliyat muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun psixika narsalarning xususiy ob’yektiv xossalarini aks ettirishi va ular bilan oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish usullarini xam belgilab berish lozim. Faoliyat kishining xulq atvorini maqsadga qaratilgan xarakatlarni ro‘yobga chiqarish, xususan olganda esa yuzaga kelgan extiyojlarni, o‘zi zudlik bilan qondira olmaydigan, ya’ni bevosita madadga tayanmaydigan faollikni rag‘bar-lantirish va qo‘llab - quvvatlash imkonini beradigan darajada boshqa-rishga qodir bo‘lishi kerak. Bundan ko‘rinib turibdiki, faoliyat bilim va iroda bilan chambar-chas bog‘liq, bilish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas.
Demak, faoliyat kishining anglanilgan maqsad bilan boshqarib turiladigan ichki va tashqi faolligidir.
Shunday qilib faoliyat xaqida gapirish mumkin bo‘lishi uchun kishi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash mumkin.Faoliyatning barcha qolgan jixatlari - uning motivlari, bajarilish usullari tegishli axborong i tanlash va qayta ishlash anglanilgan bo‘lishi xam, anglanilmagan bo‘lishi xam mumkin. Ular chala yarim tarzda anglanilgan va xatto noto‘g‘iri anglanilgan bo‘lishi xam mumkin.
Faqat motivlar emas, balki faoliyatning u yoki bu rejalarini tan-lashga olib kelgan ko‘pgina fikrlash jarayonlari xam kishi tomonidan to‘la - to‘kkis angalanilgan bo‘lavermaydi. Faoliyatning amalga oshirishning usullariga kelganda shuni aytish kerakki, ularning ko‘pchiligini odatda ongdan tashqari xolda yo‘naltiriladi. Bunga odatlanib qolingan xar qanday xarakat: yurish, so‘zlash, xat yozish, avtomobilni boshqarish va shu kabilar misol bo‘lishi mumkin.
Faoliyatning ana shu barcha jixatlari ongda aks etish darajasi va to‘lakonliligi tegishli faoliyatning anglanilganligi darajasini belgilaydi.
Faoliyatning anglanganligi darajasi qanday bo‘lishidan katxiy nazar, maqsadni anglash xamisha uning muqarrar belgisi bo‘lib qolaveradi. Ushbu belgi bo‘lmagan xollarda kishi tushunchasidagi faoliyat xam bo‘lmaydi, balki impulsiv (beixtiyor) xatti xarakat yuz beradi. Faoliyatdan farqli ularoq, impulsiv xatti-xarakat bevosita extiyojlar va xissiyot bilan idora qilinadi. U individning qattik xayajonga tushishi (affektni)ni va maylinigina ifoda etadi va shuning uchun xam ko‘pincha egoistik va jamiyatga zid xarakterga ega bo‘ladi.
Faoliyat voqe’likka nisbatan faol munosabat bildirishining shunday bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan olam o‘rtasida real bog‘lanish xosil qilinadi. Odam faoliyat orqali tabiatga, narsalarga, boshqa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi.
Faoliyatda u o‘z ichki xususiyatlarini ishga solib va namoyon qilib, narsalarga nisbatan sub’yekt sifatida, odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida gavdalanadi. O‘z navbatida ularning javobiy tasirotini xis qilgan xolda, u shu yo‘l bilan odamlarning, narsalarning, tabiat va jamiyatning xaqiqiy, ob’yektiv, muxim xususiyatlarini bilib oladi. Uning qarshisida narsalar ob’yektlar sifatida, odamlar esa shaxs sifatida gavdalanadi.
Toshning og‘irligini bilishi uchun uni qo‘tarib ko‘rmoq, parashyutning chidamliligini aniqlash uchun esa undan samolyotdan sakrab ko‘rmok kerak. Kishi toshni ko‘tarib va parashyutda tushayotib, faoliyat orqali ularning real xususitlarini bilib oladi. U ana shu real xarakatlarni timsoliy xarakatlar bilan almashtirishi, ya’ni «tosh og‘ir” deb aytishi yoki parashyutda tushish tezligi va trayektoriyasini tegishli formula bo‘yicha xisoblab chiqishi mumkin. Lekin xamisha xam ish amaliy faoliyat birinchi galda turadi.
Ushbu faoliyatda faqat tosh yoki parashyutning emas, balki kishining xam o‘z xususiyatlari xam namoyon bo‘ladi. Amaliyot kishining nimani bilishi va nimani bilmasligi, uning olamda nimani ko‘rayotgan va nimani ko‘rmayotganini, nimani tanlab olayotgani va nimani rad etayotganini belgilaydi va ko‘rsatadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, u kishi psixikasining mazmunining va uning mexa-nizmlarini belgilab beradi, va shu bilan barobar ularning namoyon qiladi.
Faoliyatga yo‘llangan maqsad, odatda yo ko‘prok yo ozroq darajada uzoqlashgan bo‘ladi. Shuning uchun xam unga erishish kishi ana shu maqsad yo‘lida xarakat qila borgan sari uning oldida paydo bo‘ladigan qator juzxiy vazifalarni kishi tomonidan izchillik bilan xal etila borishdan tarkib topadi.Faoliyatning yolgiz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo‘naltirilgan nisbattan tugallangan xar bir shunday qismini xarakat deb atashadi.Kishi faoliyati juda murakkab va o‘ziga xos jarayondir. U shunchaki extiyojlarni qondirishdangina iborat bo‘lib qolmasdan, balki ko‘proq darajada jamiyatning maqsadlari va talablari bilan belgilanadi. Maqsadning anglanilganligi va unga erishish yuzasidan ijtimoiy xarakatlar tajribasi bilan bog‘liq ekanligi kishi faoliyatining o‘ziga xos belgisidir.
Kishi faoliyatining tashki va ichki jixatlari chambarchas bog‘gliqdir. Tashqi jixat - odam tashqi olamga ta’sir ko‘rsatish uchun qiladigan sayxi-xarakatlar - motivlashtiruvchi, bilishga undovchi va boshqaruvchi ichki faoliyat bilan belgilanadi va yo‘naltiriladi. Ikkinchi tomondan, butun ana shu ichki, psixik faoliyat buyumlar va ja-rayonlarning xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladigan, ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o‘zlashtirilishini amalga oshiradigan, psixik ando-zalarning uxshashlik darajasini, shuningdek erishilgan natijalar va xarakatlarning kutilganlariga muvofiqligi darajasini ko‘rsatadigan tashqi jixat tomonidan yo‘naltirilib va nazorat qilinib turadi.Xar qanday xarakatning taxlil etilgan jixatlarini tegishli tarzda uning motor (xarakat), sensor (xissiy) va markaziy qismlari deb atash mumkin. Shunga muvofiq ushbu qismlarning xarakatni amalga oshirish jarayonida bajaradigan vazifalarni ijro etish, nazorat qilish va boshqarib turishdan iborat bo‘lishi mumkin. Kishi faoliyat jarayonida xarakatlarni ijro etishda, nazorat qilish va boshqarib turishda foydalanadigan yo‘l-yo‘riqlar ushbu faoliyatning usullari deb ataladi.
Aytib o‘tilgan vazifalarning xar birini kishi anglanilgan tarzda xam va anglanilmagan tarzda xam amalga oshirishi mumkin. Masalan so‘zni talaffuz etish uchun zarur bo‘lgan xiqildoq xarakatlari siste-masi kishi tomonidan mutlaqo anglanilmagan xolda ishlaydi. Lekin kishi aytmoqchi bo‘layotgan iboraning grammatik shakllari va mazmuni xamisha ongda oldindan ayon bo‘ladi. Xar qanday saxi-xarakatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan o‘sha mushaklar qisqarishi va chuzilishining murakkab birikuvi qoida tariqasida anglanilmagan bo‘ladi. Aftidan, saxi-xarakatlar ongning ishtirokisiz, shunchalik fiziologik tarzda ifoda etiladi. Biroq odatda, xarakatlarning pirovad maqsadlari shuningdek ularning umumiy xarakteri xamisha anglanilgan bo‘ladi. Masalan, kishi velosipedda mutlaqo ongsiz xolatida yurishi mumkin emas. U qayoqqa borayotganini, qaysi yo‘l bilan va qanaqa tezlik bilan borayotgani va shu kabilarni umuman tasavvur qilishi lozim. Bu xar qanday mexnat, o‘yin va boshqa xil xarakat jarayonlariga talluqlidir. Va nixoyat ayrim saxi-xarakatlar ongli tarzda yo‘naltirilgan xolda xam, anglanilmagan xolda xam bajarilishi mumkin. Masalan yurish saxi-xarakatlarining anchagina qismi anglanilmagan xolda amalga oshiri-ladigan faoliyatning shundoqqina ko‘rinib turgan misoli xisoblanadi. Lekin shu xildagi saxi-xarakatlarning arqon ustida yurish chog‘ida bajarilishi, sensor nazorat qilinishi va markazdan boshqarilishi eng jiddiy darajada anglanilishi zarur bo‘lgan ob’yektga aylanadi.
Teskari xolat xam yuz berishi mumkinki, bunda xarakatning maxlum bir jixatlari oldiniga mayda-chuydalariga qadar ongli ravishda idora kilinishini taqozo etadi, so‘ngra esa ong borgan sari kam ishtirok etgani xolda boshqarila boshlaydi, bunday xollarni ishning bajarilishi avtomatlasha boshlaganiga o‘xshatishadi.
Kishida maqsadga muvofiq tarzdagi sayi-xarakatlarni ijro etish va boshqarishning aynan shu tarzda qisman avtomatlashuvi malaka deb ataladi.
Umuman olganda, «sof” malaka xaqida, faqat xayvonlarga taxrif berilayotganda gapirish mumkin. Odamda patalogik xolatlardan bo‘lak barcha xildagi faoliyat pirovard natijada ong bilan boshqariladi. Xarakatning u yoki bu qismlari avtomatlashuvi esa ongli ravishda yunaltiriladigan ob’yektni faqat almashtiradi, xarakatning umumiy maqsadlarini, uning ijro etilishi shart-sharoitlarini, uning natija-larini nazorat qilish va baxolashni ong uning tasarrufi doirasiga olib kiradi.
Xarakatning shu tarzda qisman avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ro‘y beradigan o‘zgarishlar quyidagilardan iboratdir.
1. Sa’yi-xarakatlarning ijro etilishi usullari o‘zgaradi. Bunga qadar o‘z xoliga yuz berib kelgan qator juzxiy saxi-xarakatlar yagona jarayonga, tarkibiga kiruvchi aloxida sodda saxi-xarakatlar o‘rtasida to‘siqlar va uzilishlar mavjud bo‘lmagan bitta murakkab saxi-xarakatga qo‘shilib ketadi. Masalan: o‘quvchi bosqichli xarakat sifatida bajara-digan xarakatni o‘zgartirish jarayoni tajribali shofyor tomonidan bir marta ko‘lni silliqqina ishlatgan xolda bajariladi. Ortiqcha va keraksiz saxi-xarakatlar bartaraf etiladi. Jumladan, o‘quvchi yozuvni o‘rgana boshlagan paytda bu jarayonni bajarar ekan, ko‘plab ortiqcha xarakatlar qiladi: tilini chiqaradi, gavdasini qimirlatadi, boshini engashtiradi va x.z. Xarakat jarayoni o‘zlashtirib olingandan keyin barcha ortiqcha saxi-xarakatlar yo‘qolib ketadi. Mujassamlashuv yuz buradi, ya’ni saxi-xarakatlarni ikkala ko‘l bilan bir vaqtning o‘zida bajarish boshlanadi. Agar boshlovchi tokarg‘ keskichni oldiniga uzunasiga qarab, so‘ngra ko‘ndalangiga qarab yurgizsa tajribali tokarg‘ keskichni detalning bir vaqtning o‘zida bir ko‘li bilan maxovikni uzunasiga boshqasi bilan esa supportni ko‘ndalangiga aylantirarkan, diogonal chiziq bo‘ylab qisqa masofadan olib boradi. Pirovardida saxi-xarakatlarni boshqarish suxrati tezlashadi. Shunday qilib, xarakatlarni o‘zlashtirish jarayonida uning xarakatlantiruvchi barcha jixatlari: saxi-xarakatlar tarkibi, saxi-xarakatlarning izchilligi va saxi-xarakatlarning uyg‘unligi, shuningdek ularning tezligini mumkin qadar rejali bo‘lishiga imkon tug‘iladi.
2. Xarakatni sensor nazorat qilish usullari o‘zgaradi. Sa’yi-xarakatlarning bajarilishini ko‘rish orqali nazorat qilish ko‘proq mushaklar yordamida nazorat bilan almashadi. Bunga tajribali mashinist-kaning xarflarga qaramasdan yozishi, malakali slesarning iskananing ustidan bolg‘a bilan urayotganda ko‘rish nazoratini ishga solmasligi va shu kabilar oddiy misol bo‘lishi mumkin. Saxi-xarakatlarning xarak-terini belgilaydigan turli xildagi o‘lchamlarning nisbatini baxolash imkonini beradigan maxsus sensor sintezlar xosil bo‘ladi. Masalan: shofyorda tezlikni ko‘z bilan chamalash va sezish, duradgorda yog‘ochni kirish, uchuvchida fazoda xolatni xis qilish tuyg‘usi o‘tkir bo‘ladi. Xarakat natijalarini nazorat qilish uchun muxim bo‘lgan muljallarni tez farqlash va ajratish qobiliyati rivojlanadi. Jumladan, shofyorda motorning shovqinida uning qanchalik kuch bilan ishlayotganini bildiradigan belgilarni ajratish qobiliyati, po‘lat erituvchida metalning tarkibini, uning xarakatini, rangining tovlanishiga qarab ajratish qobiliyati rivojlangan bo‘ladi.
Shunday qilib, xarakatlar o‘zlashtirila borgan sari uning natija-larini va bajarilish sharoitlarini yanada aniqroq va tezroq bevosita sifatli nazorat qilish uchun imkoniyatlar tug‘iladi.
3.Xarakatni markazdan turib boshqarish usullari o‘zgarib bormoqda. Diqqat xarakat usullarini idrok etishdan xoli bo‘lib, u xarakatning asosan vaziyati va natijasiga qaratilgan bo‘ladi. Ba’zii xisob-kitoblar, yechimlar va aqliy mexnat talab qiladigan boshqa jarayonlar tez va birga qo‘shilgan xolda amalga oshirila boshlaydi. Jumladan, shofyor dvigatelning ortiqcha kuch bilan ishlayotganini uning tovushida-noq sezib, o‘ylab - netib o‘tirmasdanoq uning xarakatini qanaka tezlikka ko‘chirish kerakligini darxol tushunib yetadi: apparatchi asboblarning ko‘rsatkichlarini o‘qiboq, ularning ishlashida ro‘y berayot-gan buzilishlarni va ularni bartaraf etish uchun nimalar qilish kerakligini faxmlaydi. Navbatdagi saxi-xarakatlarga tayyorgarlik bundan oldingi saxi-xarakatlar amalga oshirilayotgan paytdayoq yuz bera boshlaydiki natijada reaksiya uchun sarflanadigan vaqt keskin kamayadi. Chunonchi, uchuvchi qo‘nishni boshlaganidayoq muayyan sharoit-lardagi ko‘nishning ushbu turini bajarish uchun ko‘llaniladigan barcha standart usullarni ishga solishga o‘zicha tayyor bo‘ladi. Shuning uchun xam birinchi usulni boshqarishdan ikkinchisiga o‘tish maxsus planlash-tirilmagan tarzda xam amalga oshirilaveradi. Faqat qo‘nishning qanday usulini tanlash rejalashtiriladi, xolos. Qo‘llanilishi lozim bo‘lgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan ko‘ra bilishi antisipasiya deb ataladi.
Ijtimoiy hulq motivlari va shaxs motivasiyasi. Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy hulqi va o‘zini qanday tutishi, egallagan mavqei ham sababsiz, o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs hulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada «motiv” va «motivasiya” tushunchalari ishlatiladi.
«Motivasiya” tushunchasi «motiv” tushunchasidan kengroq ma’no va mazmunga ega. Motivasiya-inson hulq-atvori, uning bog‘lanishi, yo‘nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs hulqini tushuntirib berish kerak bo‘lganda ishlatiladi, ya’ni: «nega?», «nima uchun?», «nima maqsadda?», «qanday manfaat yo‘lida?» degan savollarga javob kidirish-motivasiyani kidirish demakdir. Demak, u hulqning motivasion tasnifini yoritishga olib keladi.
Shaxsning jamiyatda odamlar orasidagi hulqi va o‘zini tutishi sabablarini o‘rganish tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan narsa bo‘lib, masalani yoritishning ikki jihati farqlanadi: a) ichki sabablar, ya’ni hatti-harakat egasining sub’yektiv psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi(motivlar, extiyojlar, maqsadlar, mUljallar, istaqlar, kizikishlar va xokazolar); b) tashqi sabablar-faoliyatning tashqi shart-sharoitlari va holatlari. Ya’ni, bular ayni konkret holatlarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladigan tashqi stimullardir.
Shaxs hulq-atvorini ichkaridan, ichki psixologik sabablar tufayli boshqarish odatda shaxsiy dispozisiyalar ham deb ataladi. Ular shaxs tomonidan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Ya’ni, ba’zan shunday bo‘ladiki, shaxs o‘zi amalga oshirgan ishi yoki o‘zidagi o‘zgarishlarga nisbatan shakllangan munosabatning xaqiqiy sababini o‘zi tushunib yetmaydi, «Nega?» degan savolga « o‘zim ham bilmay qoldim, bilmayman”, deb javob beradi. Bu anglanmagan dispozisiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror kasbga ongli tarzda kizikib, uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun astoydil harakat kilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo‘ladi, ya’ni, dispozisiya anglangan, ongli hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan motiv-konkretroq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu hulq-atvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi.