7-Mavzu: Xayol Reja

  
12.4. Хayolning individual xususiyatlari va rivojlanishi 
Xayolning individual xususiyatlari odam xayolining rivojlanish darajasi va ko‘proq 
foydalanadigan obrazlar tipiga ko‘ra tafovutlanishida ifodalanadi. 
Xayolning rivojlanganlik darajasi o‘tmishdagi tajriba ma’lumotlarining obrazlar yorqinligi va 
chuqurligi bilan qayta ishlash, shuningdek, bu qayta ishlash natijalarining yangiligi va 
anglanganligi bilan xarakterlanadi. Xayolning kuchli va to‘laqonliligi xayol mahsulotining 
haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan va mo‘‘jizaviy obrazlar, masalan, sehrli ertaklar mualliflarida oson 
baholanadi. Xayol rivojlanganligining zaifligi tasavvurlarni quyi darajada qayta ishlanishi bilan 
ifodalanadi. Xayol rivojlanishining zaifligi ma’lum vaziyatni ko‘rgazmali tasavvur etish 
malakasini talab etuvchi mantiqiy masalalarni echishda qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Xayolning 
etarli darajada rivojlanmaganligida emotsional jihatdan boy va har tomonlama hayot kechirish 
mumkin emas. [2] 
Odamlar xayol obrazlarining yorqinligi darajasiga ko‘ra, aniqroq farqlanadi. Bir xil odamlar xayol 
obrazlarining o‘ta yorqinligi, boshqalar – o‘ta rangsiz tasavvurlar bilan farqlanadilar. Xayol 
rivojlanganligining yuqori darajasini ijodiy mehnat bilan shug‘ullanuvchilar,- yozuvchi, rassom, 
musiqachi, olimlarda ko‘rishimiz mumkin. 

---

Odamlar o‘rtasidagi farqlar ustun bo‘lgan xayol xususiyatlariga nisbatan aniqlanadi. Xayol 
tomonidan hosil qilingan obrazlar asosidagi sezgilar turiga bog‘liq ravishda odatda, obrazlarning 
ko‘rish, eshitish, motorli va ko‘rish-eshitish-harakat tiplari ajratiladi. Xayolning sof tiplari juda 
kam uchraydi, odamlar ko‘proq xayolning aralash tipiga ega bo‘ladilar, chunki hayotda bir 
vaqtning o‘zida ko‘rish, eshitish va motorli sezgilarga tayanamiz. Bunda xayol tiplaridan birining 
ustunligi kuzatiladi. 
Turli odamlarda xayol ularning kasbiy faoliyati va ustun bo‘lgan ehtiyojlar sohasi bilan 
belgilanadi.[1] 
Inson rivojlangan xayol bilan tug‘ilmaydi. Uning rivojlanishi ontogenezda sodir bo‘ladi va 
keyinchalik xayol obrazlarining yaratilishi uchun material bo‘lib xizmat qiladigan tasavvur 
zahirasining to‘planishini talab etadi. Xayol ta’lim-tarbiya jarayonida, shuningdek, tafakkur, 
xotira, iroda va sezgilar bilan birlikda shaxs rivojlanishi bilan uzviy aloqada rivojlanadi. 
Xayolning birinchi ifodalanishi idrok jarayoni bilan uzviy bog‘langan. Idrok qilish va xayol 
o‘rtasidagi uzviy aloqa bola o‘z o‘yinlarida olgan taassurotlarini avval idrok qilingan jismlarni 
xayolda 
o‘zgartirigan 
holda 
qayta 
ishlay 
boshlaganida 
namoyon 
bo‘ladi. 
Stulsamolyotga, quticha –avtoulovga aylanadi. 
Xayol rivojlanishining muhim bosqichi bolaning nutqni egallaydigan yoshi bilan bog‘liq. Nutq 
bolaga xayolga faqat aniq obrazlarni emas, balki mavhum tasavvur va tushunchalarni ham kiritish 
imkonini beradi. nutqni egallash bosqichi bolaga jismning alohida qismlarini oson ajratish va 
xayolda ulardan foydalanish imkonini beruvchi amaliy tajribaning oshishi va diqqatning 
rivojlanishi bilan birgalikda kechadi. Ushbu bosqichning asosiy xususiyati xayol obrazlari paydo 
bo‘lishining ixtiyorsizligidir. Xayol rivojlanishining keyingi bosqichi uning faol shakllarining 
yuzaga kelishi va xayolning ixtiyoriyligi bilan bog‘liq. Maktab yoshida xayolda muhim 
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. O‘qitish jarayonida reproduktiv va ijodiy xayol faol rivojlanadi. 
Shunday qilib, insonda xayolning rivojlanishi qator omillarga bog‘liqdir.