7-Ámeliy. Shorlanǵan jerlerde shıǵındı hám aqaba suwlardan paydalanıw

7-Ámeliy. Shorlanǵan jerlerde shıǵındı hám aqaba suwlardan paydalanıw.

Izey suw hám jer astı (artezian ) suwinan suw táminatńı, suwǵarıw hám shur juwıw maqsetinde paydalanıwdıń suw xojalıq hámde meliorativ áhmiyeti bar. joqarıda aytılǵan suwdan paydalanıwdıń suw xojalıǵı tárepinen tómendegi abzallıqları bar: suw resursları hámda suwǵarılatuǵın jer maydanları da kóbeyedi ; bul suwdan paydalanıwda magistral bólistiriliw hám keń tarmaqlı suwǵarıw shaqapshaları hámda kóplep gidrotexnikalıq imaratlar qurıw talap qilinbaydi. Suwǵarıw tarmaqlarınıń bir bólegi onsha uzin bolmaǵanlıǵınan odan suwdiń filtratsiyaga ısırap bolıwı kem, paydalı jumıs koefficiyenti de suwǵarıw qábileti ulken boladı ; suwda bazıbir bóleksheler júdá kem hám minerallasqanlıqtan kanallardı derlik ılay baspaydı hám jabayı otlar júdá kem ósedi, nátiyjede olardı ekspluataciya etiw ǵárejetleri azayadı. Meliorativ tárepten de suwlardan paydalanıwdıń jaqsı tárepleri kóp: dáryadan irrigatsiya sistemalarına suw alıw azayadı, nátiyjede suwdiń fil'tratsiyaga sarplaniwi azayadı hám izey suw beti paseyedi; salma suwınan paydalanilganda kollektor hám salma daǵı suw beti paseyedi, nátiyjede olardıń jumıs tereńligine de nátiyjeli tásiri ózgeredi.

Arnawlı bir minerallasqan hám arnawlı bir tupraq-meliorativ sharayatlarında bul suw kóbinese tupraqqa hám eginlerge hesh qanday zálel jetkezmeydi.
Duzǵa shıdamlı eginler (ok juxori, láblebi), duzda onsha shıdamlı bulmagan
eginler (jońıshqa, nuxat, makkajuxori hám boshkalar) talay minerallasqan suw menen sugorilganda xam zálel jetkizbewi múmkin. Suwda qansha kóp duz bulsa, ol suwǵarıw ushın sonsha jaraqsız boladı. Asirese, quramında xlor ionları duzları bulgan suw menen egin suwǵarmaw kerek. Suwdiń quramında Na kationi kóp bulganda ham odan paydalanıw tavsiya etilmeydi, sebebi onıń tásirinde tupraq kebirli bolib qalıwı múmkin. Soda menen shorlangan suw sugoriwga jaraósız esaplanadi.
Suwda duzlardıń ruxsat etiletuǵın muǵdarıri duzlardıń suw-fizikalıq ózgesheligine hám suwǵarilatuǵın maydandıń meliorativ sharayatına da baylanıslı. Eger topraq talay suw utkiziwshen hám jaqsı salmalastırılgan izey suw beti hám suw tosıwshı katlam júdá tereń jaylasqan bulsa, talay minerallasqan suw menen xam egin suwǵarıw múmkin.
Suwǵarıw norması kóbirek esabiy qatlamidnagi ızǵarlıq defitsitinen
aspawı kerek, sebebi topıraqtıń túbir tarkalgan zonasında az-azdan shor jıynala baslawı hám tuprak talay shorlanib qaliwi múmkin.
A. N. Kostyakov maǵlıwmatlarına kóre ósimlik hám tuprak ushın ruxsat etiletuǵın suwǵarıw suwındaǵi eriwsheń duzlardıń muǵdarı 0, 10 nan 0, 15% (yamasa 1, 0 den 1, 5 g/l ge shekem ) bolıp tabıladı. Sonday kontsentratsiya daǵı suw menen suwǵarganda da abaylı bolıw kerek, sebebi 1 litr suwda 1 gramm duz bulganidan xar 1000 m3 suw menen 1000 kg duz topıraqqa qosıladi. Suwda eriwshi duzlar 0, 15 ten 0, 3% (3 g/l) ge shekem bulganda, duzdıń ximiyalıq quramın analiz etiw kerek, sebebi túrli duzlar tupraq hám ósimliklerge túrlishe tásir etedi.
Sonday qilib, dushshı salma suwı jetispegende guza hám basqa eginlerdi
minerallasqan suw menen suwgarilsa da boladı. Eginlerden joqarı payda alıw hám tupraqtıń shorlanıb qalmawı názerde tutilsa jetkilikli. Ámeldegi dálillerden hám joqarıda aytıb ótilgan talaplardı esapqa alǵanda tómendegishe minerallasqan suw menen ǵozanı suwǵarıw (25-30 ts/ga payda alıw muljallanganda) múmkin (36 -keste).
Eger suwdiń quramındaǵı duzlar ruxsat etiletuǵın dárejeden kóp bulsa, ol jaǵdayda salma, suwın dushshı suw qosıw jolı menen jaraqlı halga keltiriw múmkin. Kóbinese rayonlarda egin suwǵarıw ushın suw bazaları hám kóllerden suw alıw múmkin. Sonıń menen birge, kollektor -salma suwinan keń kólemda paydalanıw múmkinshilikleri de bar.
izey suwdıń qosımsha a áhmiyetli suwǵarıw deregi esaplanadi. Bul sanlar ashıq 1 ransheyalardan, qudıqlardı qazıw jolı menen, sonıń menen birge, bulaq da qarızlardan alınıwı mumkin.
Suwǵarıwda shıǵındı suwlardan paydalanıw.
Shıǵındı suw qáliplesiw sharayatına kóre tómendegi gruppalarǵa biriktirilgen : Xojalıq -xojalıq chikindi suwi bul kir juwıw kárxanaları, asxanalar, xammomlar, mektep, xojalıq ımaratlar, mámleket hám mámleketlik emes kárxanaları hám basqa ob'ektler shiǵindilari bolıp tabıladı.
Sanaat shiǵindi suwi - tábiyiy suwdi sanaat kárxanalarınıń texnologiyalıq processlerinde isletiw nátiyjesinde payda boladı. Olardıń ximiyalıq quramı hám sapası túrlishe bolıp tabıladı.
Sharwashiliq shiǵindi suwi - sharwashılıq (iri shaqlı qaramalshiliq,
qusshılıq, shoshqashıliq hám b.) kárxanaları shıǵındi suwi bolıp, olar
haywanlardıń qattı hám suyuk ekskrimentlari qospasınan, bólmelerdi juwıw hám texnologiyalıq suwdan, ot-jem qaldıqlari, gaz tárizli elementlar hám basqalardan ibarat boladı.
Nuser (sel) suwi - kúshli jawın jawǵanda yamasaqarlarr erigende xalıq jasaw
punktleri, kárxanalar, telek tap, sharwashılıq kórelerinde qáliplesedi, olar tiykarınan mexanik qosimshalar (kum, loyka, kúl hám b.) menen pataslanadı. Sanaat kárxanaları shıǵındi suwi quramında qurǵaq qaldıq hám ozik elementlar kem (16 - keste). bıraq olarda zaxarli elementlar kóp dús keliwi múmkin. Sharwashiliq kárxanaları shiǵindi suwi quramında
qurǵaq qaldıq, ozik elementlar kóp muǵdarda bolıp, kesellik tuwdırıwshi mikroorganizmlar (gel'mint máyekleri, ishek tayokchalari, salmonelez hám b.) ushraydı (17- keste).
Shıǵindi suw túrlishe muǵdarǵa iye : 108 mıń basqa
Iye shoshqashiliq kárxanasında 1 jılda 1 mln. m3 shıǵındi suwi
qáliplesip, onıń quramında 1, 5 mln. t azot, 800 t fosfor hám 1, 3 mıń
t kaliy boladı.
15 mıń bas baǵdarshiliq kárxanasında har bir bas malga
sutkasına 100 l suw sarplanganda 1 kúnde 700800 m3 shıǵındi suw toplandı. Lekin biziń sharayatta suw sarpı kópliginen tap
sonday kárxanada 5000 m3/sut.ge shekem shıǵındi suw toplanıp atır .
Onıń bir litrinda 487695 mg azot, 247278 mg fosfor hám 285314 mg
kaliy bar ekenligi aniqlangan.
16 - keste
Shiǵindi suwınıń quramı
Shıǵındi
suw
rN
qurǵaq
qaldiq
HCO3 Cl SO4 Ca Mg Na K2 O
N (ulıwma )
P2 O5
Xojalıq -xojalıq 7, 4 875 390 138 145 85 37 117 13, 7 13, 4 6, 3
To'kimashiliq
sanaatı
8, 1 905 278 130 224 49 25 105 23 27 5, 7
Gósh kárxanası 7, 0 3600 - 441 46 20 10 297 99 1288 13, 0
41
Gidroliz
sanaatı
5, 4 3549 446 216 1379 311 68 127 134 259 52, 5
Shorvachilik 6, 2 4164 3050 643 250 360 280 570 870 805 380
Sanaat kárxanası
(normativ taza )
7, 2 936 211 243 141 80 28 158 9 29 2, 2
17- keste
Shikindi suw quramındaǵı ozik elementlar
Shikindi suw Ulıwma azot Fosfor (P2 O5) Kaliy (K2 O)
Xojalıq -xojalıq 13, 4 6, 3 13, 7
Sharwashiliq 805 380 870
Qusshılıq 64 0, 4 16
Gósh kombinatı 1288 13 99
Quramındaǵı azıqlıq elementlar muǵdarına kóre shıǵındi suw
tómendegi i gruppalarǵa bólinedi:
- joqarı o'gitlash kiymatiga iye (azot 100 mg/l. den hám kaliy
100 mg/l. den kóp, fosfor 20 mg/l);
- ortasha o'gitlash kiymatiga iye (azot 5070 mg/l, kaliy 1575
mg/l hám fosfor 3 mg/l. den kem);
- tómen o'gitlash kiymatiga iye (azot 40 mg/l. den, kaliy 30
mg/l. den kem hám fosfor - derlik yo'k).
«Progress» IIShB klassifikatsiyasiga kóre chikindi suw
agromeliorativ kórsetkishleri boyınsha kuyidagi 5 gruppaǵa
bólinedi:
Birinshi gruppa - xojalıq -xojalıq, qala hám iri
qalashelerdiń aralas chikindi suwi, nóser (sel) suwi, sanaat
kárxanalarınıń normativ taza chikindi suwi;
Ekinshi gruppa - ozik-ovkat sanaatı, kishlok xojalıǵı
ónimlerin kayta islew hám sharbashılıq kárxanaları chikindi
suwi (yukori o'gitlash kiymatiga iye);
Úshinshi gruppa - to'kimachilik sanaatı chikindi suwi;
Tórtinshi gruppa - ximiya, ogir hám reńli metallurgiya sanaatları
chikindi suwi;
Besinshi gruppa - zaxarli ximiyalıq elementlar (intsektse-
fungitsidlar) islep chikaruvchi kárxanalar chikindi suwi.
Shikindi suw ochik suw xavzalariga tastap jiberilishidan
aldın túrli usıllarda arnawlı imaratlarda jasalma tazalawlardan
ótedi.
Zamanagóy sharbashılıq kárxanalarında chikindi suw mexanik, biologiyalıq,
fizikaviy hám ximiyalıq usıllarda tazalanadı. Mexanik tazalaw processinde xar qıylı
túrdegi tor -to'skich hám tor -maydalagichlar, kum tutgichlardan paydalanıladı,
olar chikindi suw quramındaǵı iri qospalar, salıstırma ogirligi suwdan
úlken bolǵan ko'shilmalarni tutıp koladi.
42
Kesellik tugdiruvchi mikroorganizmlarni yo'kotish ushın ximiyalıq tazalaw
ko'llaniladi. Oǵan xlorlash, ozonlash, formal'degidlar menen qayta islew hám
boshkalar kiredi.
Fizikaviy tazalawda yukori xaroratda qayta islew, ionlaytuǵın hám
ul'trabinafsha nurları ko'llaniladi. Ionlaytuǵın nurlatishda al'fa, betta hám gamma
nurları menen tásir etiledi. Sonıń menen birge, elektrogidravlik effekt ko'llaniladi:
bunda suyuk tezek arnawlı kameraǵa jaylanıp, yukori kernewli tok menen tásir
etiledi.
Fizikalıq-ximiyalıq tazalawǵa ekstraktsiya, sorbtsiya, koagulyatsiya, flotatsiya,
elektroliz, evaoporatsiya, ionlı almasıw, kristallash hám boshkalar ko'llaniladi.
Bioximiyalıq tazalaw mikroorganizmlarning ómir iskerligine (aerob hám anaerob)
tiykarlanǵan.
Biologiyalıq tazalawda eki qıylı imaratlardan paydalanıladı. Birinshi xolatda
biologiyalıq tazalaw tábiy jaǵdayǵa yakin túrde keshedi (xovuzlar, fil'tratsiya atızları,
kompost, bioxovuzlar hám boshkalar). Ekinshi xolatda bolsa jasalma sharayat vujudga
keltiriledi (aerotenklar, oksidleytuǵın kúlkiklar, metantenklar, biologiyalıq fil'trler,
«Likom» kurilmasi hám b.).
Jasalma tazalaw processinde azotning 2530 procenti, fosforning 10