7-Tema : Adam sawdası dáwir mashqalası

7-Tema : Adam sawdası - dáwir mashqalası

Adam sawdası — insan, onıń sha'ni, kadr -kimmati, arqayın turmısı xamda keleshegine qawip salıp atırǵan transmilliy uyushgan ayıpkerlik kurinishlaridan biri bulib, uzınıń shegara tańlamasligi xamda iyrimine tiykarınan jaslardı hám hayallardı tartayotganligi menen barlıqta úlken uwayım uygotadi.
Birinshiden, xamma adamlar uz kadr -kimmati hám xukuklarida erkin hám teń bulib tugiladilar, bul koida BMTning 1948 jılda kabul kilingan Insan xukuklari umumjaxon deklaratsiyasında, sonıń menen birge, bir kator xalkaro xukukiy hújjetlerde xamda milliy konunchilikda belgilep kuyilgan.
Adam sawdası bolsa insannıń erkinshegi, teńligi hám jeke qol qatılmaslıǵına ziyan jetkeredi, onı túrli xurlik hám muqatıwlarǵa dús etedi. Adam sawdası dep atalmish bul jınayatlı iskerlik artında májburiy mexnat, kúllıq, májburiy donorlik, áskeriy tuknashuvlarda paydalanıw, foxishabozlik menen shugullanishga májbúrlew sıyaqlı kabix, kilmishlar sáwlelengen bolıp tabıladı.
Ekinshiden, adam sawdası ayıpkerler ushın paydalı derek bulib kolmokda. Xalkaro ekspertlerdiń bahalawınsha, dúnya buyicha adam sawdasınan túsetuǵın jıllıq dáramat 7 mlrd. AKSH dollarınan oshmokda. Pushayman menen atap ótiw kerek, dúnyada «odam sawdasi» bazarı hám oǵan talap kúnden-kunga asıp barmokda.
SHu sebepli jınayatlı strukturalar bul nokonuniy iskerlik menen shugullanishning túrli yullarini kidirish, maksadini ámelge asırıwdı jeńillestiriw ushın xalkaro jınayatlı awqamlar shólkemlestiriw, mámleket xizmetkerlerin uzlariga ogdirish payidan boladılar. Bul bolsa, transmilliy uyushgan ayıpkerlik, korruptsiya sıyaqlı qáwipli illetlerdiń keń jayılıwına sebep boladı.
Úshinshiden, adam sawdası menen shugullanuvchi shaxslar uz «kirdikorlar»ini jasırıw maksadida bunday sawdanıń kurboniga sheńberip atırǵan shaxslardı múmkinshilik qayǵı-uwayım itibardan shette tutıwǵa háreket etediler. Áwele, onıń ushın adamlardı shet elge nokonuniy yullar menen alıp chikishga, pasport hám jeke hújjetlerin kalbakilashtirishga urınadılar.
Bul xolat bolsa nokonuniy migratsiya salmogining artıwına, arnawlı bir mámleket tapǵa nokonuniy kirip kelgenler sanınıń artıp, iktisodiy, demografik hám kriminogen jaǵdayǵa unamsız tásir kursatishiga, sonıń menen birge, shet elge chikish hám arnawlı bir mámleket tapda bulish koidalarining aynıwına alıp keledi.
Turtinchidan, adam sawdası menen shuG'ullanuvchi shaxslar bunday sawdanıń kurboniga sheńberyotganlarni múmkinshilik qayǵı-uwayım uz qadaǵalawında ustap turıw hám kuprok payda alıw maksadida olardıń shaxsına tiyisli hújjetlerdi (pasport, migratsiya kartochkası hám x. k.) nokonuniy iyelep, shet el mámlekette erkin háreketleniw, ximoyasi astında bulgan mámlekettiń tiyisli wákilxanalarına shaqırıq etiwine tuskinlik etediler. Okibatda bunday shaxslar uzını xukukiy qorǵaw múmkinshiliginen maxrum etiledi.
Besinshiden, adam sawdası kurbonlari olarǵa salıstırǵanda fizikalıq yamasa ruxiy tazyik utkazilganligi xakidagi maǵlıwmatlar ashiq jarıya bulishi yamasa uzınıń nokonuniy shet elge chikkanligi fosh bulishidan chuchib, xukukni muxofaza kiluvchi organlarǵa shaqırıq etpeydiler. Bunday xolat adam sawdası menen shuG'ullangan adamlardıń juwapkerlikten kutulib kolishiga xamda jınayatlı iskerligin dawam ettiriwine alıp keledi. SHu sebepli dúnya mámleketlerinde adam sawdasına karshi gúres máselesine saldamlı itibar karatilib, bul ilajǵa mámleket keńseleri, kolaversa, jámiyetlik shólkemleri, ukuv mákemeleri, ǵalaba xabar quralları keń qosilmokda. Dúnyada adam sawdası menen boG'lik jaǵday analizi buǵan baylanıslıǵı jaǵdaydıń xamon saldamlılıǵınsha kolayotganligini kursatmokda.
Uzbekiston Respublikası uz mustakilligini kulga kiritgach, isbilermenlik, jeke bizneske keń yul ashıldı. Shet el mámleketlikler menen iktisodiy, social hám siyasiy tarawlarda xamkorlik urnatildi. Jurtımız fukarolarining shet el mámleketlerge biymálel chikishlari ushın múmkinshilik hám jetkilikli shárt-shárayatlar jaratıldı. Ókiniw menen aytamız, ayırım shaxslar bunday shárt- sharayat hám múmkinshilikyatlardan uz mápleri yulida paydalanıp, fukarolarimizni túrli aldov hám jalataylıq menen shet elge alıp chikib ketiwge urınmokdalar. Bunıń okibatida jurtımız fukarolari xam adam sawdası kurboniga aylanmokda... Adam sawdası menen boG'lik jınayatlardıń jámiyetimizge alıp keliwi múmkin bulgan unamsız okibatlarini chukur anglagan túrde utgan jıllar dawamında respublikamızda bunday jınayatlardıń aldın alıw hám oǵan karshi gúresiw boyınsha arnawlı bir jumıslar ámelge asırıldı.
Áwele, bul dáwirde adam sawdası jınayatlarına barxam beriwdiń normativ-xukukiy bazası qáliplestirildi. Mámleketimiz adamlardıń jasırın trafikiga karshi gúresiw jáne onıń kurbonlarini ximoya etiwge karatilgan tiykarǵı xalkaro hújjetlerge kushildi. Yakin tariyxga názer taslaytuǵın bulsak, buǵan baylanıslı normativ-xukukiy baza derlik joq edi. 1994 jıl 22 sentyabrde kabul kilingan Jınayat Kodeksinde dáslepki bar adam sawdasına karshi gúresiw maksadida bunday háreketler ushın jınayatlı juwapkerlik belgilendi.