7-Tema : Adam sawdası dáwir mashqalası

Tálim shólkeminde kún rejimine aqılǵa say ámel qılıw
Insan balası omiriniń birinshi kúninen tap aqırıǵa shekem uz iskerligin kobiliyati dárejesindegi aktivligi járdeminde, uzida qáliplesken ádet kórinisine aynalǵan social normalarǵa tiykarlanǵan túrde utkazadi. Salıstırǵanda karaydigan bulsak, bul normalardı aymaqlarda, elatlarda, maxallalarda, shańaraqta, kolaversa, xar bir shaxsda ayrıqsha kurinishda baqlaw múmkin. Kim ushın bolıp tabıladı unamlı norma sanalgan xar kanday ádet, boshka birov ushın ulıwma unamsız norma bulib, usı waqıtta boshka birov ushın unamlı bulgan xolat, onıń ushın unamsız tásir kursatishi múmkin. Xar kanday unamsız xolatda xam biz bul processni salıstırǵanda social norma retinde kabul kilamiz. Mısal ushın cheketuǵın adam ushın sigareta chekiw norma kórinisine kirgen, bir karashda onıń organizmine bulgan unamsız tásirin usı chekiwshi vaktida shekpey kuysa, organizm málim dárejede chekishni talap xam etedi. Geypara adamlar kupchilik qallarda “meniń jaman ádetim bul meniń, boshkalarga ne tásiri bar” dep muloxaza xam etediler. Sonı da aytıw kerek, xesh kanday nosoG'lom social norma fakatgina usı kisigegine unamsız tásiri menen shegaralanıp kolmaydi. Ayırım unamsız ádetler tez hám sezilerli boshkalarga tásir kilsa, nosoG'lom social normalar az-azdanlıq menen tásir etedi. CHekish uzi ne hám ol kachon payda bulgan social unamsız ádet hám búginge kelip, ayniksa, jaslar arasında unamsız social normaǵa aylanıp kolgan. Ashınarlısı sonda, jer júzi mámleketlerinde bul illet júdá tez pát penen jaslardı uz domiga tartıp ketmokda. Temekiniń jer júzinde tarkalishi tariyxına tuxtalsak, Kalumb atı menen boG'lik bulib, XvI ásirdiń ekinshi yarımında temeki Ispaniyadan boshka Evropa mámleketlerine tarkalgan hám keyinirek, Aziya mámleketlerine xam jetip kelgen. XvII asrga kelip, Ukraina jerlerinde ekib, jetiwtirila baslandı. Xatto aldınları onı emleytuǵın qural retinde xam bas penen0 G'riG'ini, tıs penen0 G'riG'i, xatto migrenni emlewde xam kullaganlar. Biraq, sonı atap ótiw kerek, naǵız ózi vaktlardanok chekishke karshi gúres, xatto mámleketlikler tárepinen arnawlı chekishke karshi konunlar chikarilgan. Lekin, onıń soG'likka kursatadigan jaman tásirinlerin ilimiy tiykarlash keyingi júz jıllıqlarda uz tastıyıqın tapa basladı.
Statistikalıq maǵlıwmatlarǵa karaganda, bir giyoxvand bir jılda urtacha ush kisin giyoxvandlikka urgatar eken. Kizik, bir temeki chekiwshi bir jılda kancha kisin, ashınarlısı xali baloG'at jasına xam jetpegen balakaylarni chekishke urgatar eken? Xar bir chekuvchidan tikkeley barıp, siz kachon hám nege chekishni urǵangansiz dep soraw bersangiz, eń ashınarlısı sonda, qandayda birsinde xam saldamlı bir sebep júk. Ádetde olar “xazil-xazil menen urǵanıp koldim”, “dustlarim chekedi, men xam chekaman”, “studentlik jıllarında urǵanganman”, “armiya safida xamma chekar edi, men xam urǵandim”, “úyde otam, ájaǵalarimdan kurib urǵandim” sıyaqlı unlab baxonalarni aytiwi múmkin. X, ech kachon bala onasidan chekiwshi bulib tugilmaydi, biraq nofaol, chekishke yukori dárejedegi beyimlik menen dúnyaǵa keliwi múmkin. Nege degende, ayırım statistikalıq maǵlıwmatlarǵa karaganda, xomilador hayal temeki chekiwi menen sekundalardan keyin, nikotin kán orkali bala miyasiga jetip baradı, eger xomilador hayal janında onıń turmıs urtogi chekse, uzogi menen 30 sekunddan keyin nikotin bala miyasiga jetip baradı. Bul process penenúzliksiz xar kúni, xar saatta dawam etetuǵın bulsa, birinshiden ana kornida endi qáliplesip atırǵan bala organizmine xar qıylı unamsız jaman tásirinler gúzetiledi, ekinshiden, bunday balalarda chekishke bulgan beyimlik dárejesi júdá yukori boladı hám ilimpazlarımız áne sonday perzentlerdi nofaol chekiwshiler dep ataydılarlar. Tuwrısıda, bunday balalarda immun qásiyetleri tomenlegen, balanıń ishtaxasi bugilgan hám xar qıylı keselliklerge júdá beriluvchan bulib koladilar.
CHekuvchi uzi bul kim? CHekuvchi kup qallarda shıdamsız, málim mániste uz ishki sankciyasın boshkara almaytuǵın kisi. Ádetde insan daǵı barlıq ol xox unamlı, xox unamsız social normalar bulmasin, onı social sankciyalar boshkaradi. Eger adam uziga buyruk berip, onı atqara almadimi, sonday eken ol jaǵdayda boshkalar tásirine beyimlik dárejesi kúshli boladı. Onı, ádetde ańsatlıq penen xar kanday social normalarǵa, yaǵnıy ádetlerge urgatish onsha kiyinchilik tugdirmaydi. Bul ádetde, kisiniń uz sogligiga salıstırǵanda itibarsızlıgınan, geyde bolsa bilimsizliginen hám ongsizligidan kelip chikadi. CHekishga ádetlenip, nátiyjede kaysi bolıp tabıladı bir kesellikti arttırıp alǵannan keyin ǵana bul processtiń unamsız táreplerin ańlap jetedi, biraq bul vaktda, málim mániste, kesh bulishi múmkin. Biraq, sonı isenim menen búydew múmkin, temeki chekishni taslawdıń keshi bulmaydi. Bir kuti temeki chekilganda, radiatsiyanıń ruxsat etilgen dozasi 7 esesine oshar eken. Ayniksa Kurgoshin-210, vismut-210 organizmge 100 ese kup tushar eken. Bul ádetde qánigeler pikrine qaraǵanda, uldiruvchi doza, eń ashınarlısı, olar bul elementlardı átirapǵa chikarib turadılar. Ayniksa, Poloniy-210 tukima hám xujayralarda yigilib, er adamlıq kobiliyatiga unamsız tásir kursatishi ádebiyatlarda kup ret aytnadı.