8- мавзу:Ўрмон ва ҳавонинг таркиби

8- Мавзу:Ўрмон ва ҳавонинг таркиби

• Режа:
• Атмосфера ҳавосининг таркиби.
• Ўрмон кислород фабрикаси сифатида.
• Ҳаво таркибини ўрмонга боғлиқлиги.

Акад. В.И. Вернадский таълимотига кўра атмосферанинг уч асосий газлари – кислород, ис гази, азот ҳаётий омиллар билан боғлиқдир, яъни биокимёвий асосга эгадир. Атмосферада 78,08% азот, 0,94% аргон ҳамда инерт газлари: гелий, метан сув парлари (4%) тутун газлар, чанг ва бошқа қўшимчалар мавжуд.

• Акад. В.И. Вернадский таълимотига кўра атмосферанинг уч асосий газлари – кислород, ис гази, азот ҳаётий омиллар билан боғлиқдир, яъни биокимёвий асосга эгадир. Атмосферада 78,08% азот, 0,94% аргон ҳамда инерт газлари: гелий, метан сув парлари (4%) тутун газлар, чанг ва бошқа қўшимчалар мавжуд.
• Ис гази (Со2) – органик моддалар синтез қилиш учун энг асосий элемент ҳисобланади. Бу яшил ўсимликларни асосий қурилиш материали ҳисобланади.
• Дарахтлар қуруқ моддаси 40-50% углероддан ташкил топган.
• 1 га ўрмон қулай шароитларда нормал ривожланиб йилига 6 тн углерод исътемол қилади. Бу ҳажмдаги углерод 25 млн м3 ҳаво таркибидан ажратиб олинади. Карбонат ангидриднинг табиатда тўлиқ айланиш цикли 2 минг йилга тенгдир.

Ўрмонда асосий Со2 ҳавога қуйидаги манбалардан ажралади:

• Ўрмонда асосий Со2 ҳавога қуйидаги манбалардан ажралади:
• 1. Ўрмон тўшамасидан унинг минераллашуви оқибатида.
• 2. Тупроқнинг чиринди қатламидан замбуруғлар, микроорганизимлар ҳаётий фаолияти, органик моддалар чириши оқибатида. Турли тупроқлардан ажралувчи Со2 тупроқ механик таркиби, ўрмон тўлиқлигига боғлиқ бўлади. Масалан:
• 3. Илдиз системалар нафас олиши оқибатида, кўп ҳолларда у тупроқ микроорганизимлари ажратган Со2 миқдоридан кўп бўлади.
• 4. Ўсимликлар, ҳайвонот дунёси ва инсон нафас олишлари оқибатида. Инсон 1 суткада ўз вазнининг 1,2% ҳисобида Со2 ажратади.
• 5. Атмосферага келиб тушувчи Со2 манбалари: вулканлар иссиқ манбалар, океанлардан, ёқилгиларни ёниши оқибатида ва ўрмон ёнғинлари. Ёқилғиларни ёқиб инсоният йилига атмосферага: 1.1010т Со2т Со2 ажратади.

Атмосферанинг ер яқин қатламида ўртача 0.3% Со2 бўлса, у ҳолда атмосферада 2,3х1012т. 1900-1970 йиллари атмосферадан Со2 гази миқдори кўпайиб борди: 0.029 дан 0.0329 гача. Ҳозир Со2 газини атмосферадан ажратиб олиш жараёни бузилган, ҳар йили атмосферада 0.02% га Со2 миқдори ошиб бормоқда.

• Атмосферанинг ер яқин қатламида ўртача 0.3% Со2 бўлса, у ҳолда атмосферада 2,3х1012т. 1900-1970 йиллари атмосферадан Со2 гази миқдори кўпайиб борди: 0.029 дан 0.0329 гача. Ҳозир Со2 газини атмосферадан ажратиб олиш жараёни бузилган, ҳар йили атмосферада 0.02% га Со2 миқдори ошиб бормоқда.
• Саноат шаҳарлари ҳавосида Со2 миқдори 0.07% га кўп бўлади.
• Со2 суткалик ўзгариши уларни ўсимлик дунёси орқали исътемол қилиши билан боғлиқ. Бу каби фарқ япроқ баргли ўрмондан нинабаргли ўрмонга нисбатан кўпроқ сезилади: кечаси Со2 миқдори кўп, кун ярмида у минимал даражага тушади, ёзда у кам, кузда кўпроқ, чунки Со2 ёзда ўсимликлар томонидан кўпроқ ўзлаштирилади. Қурғоқчилик даврида Со2 ҳаво таркибида камаяди, чунки тупроқдаги микроорганизмлар фаолияти активлашади.

Ўрмон ҳавоси таркибида Со2 миқдори очиқ далага нисбатан кўпроқ бўлади. Айниқса ўрмоннинг остки қисмида Со2 миқдори шох-шаббалари қисмига нисбатан 0.07% ни ташкил этиши мумкин, чунки барглар томонидан Со2 ўзлаштирилади.

• Ўрмон ҳавоси таркибида Со2 миқдори очиқ далага нисбатан кўпроқ бўлади. Айниқса ўрмоннинг остки қисмида Со2 миқдори шох-шаббалари қисмига нисбатан 0.07% ни ташкил этиши мумкин, чунки барглар томонидан Со2 ўзлаштирилади.
• Ҳар хил дарахтзорларда Со2 таркиби турлича бўлиб, ўрмон тўлиқлилигига, ёшига, шамол тезлигига боғлиқ бўлади. Со2 ҳаво таркибидаги миқдорини бошқариш мумкин: ўрмон маҳсулдорлиги унга боғлиқ бўлади. Со2 ни ўрмон ҳавосида кўпайиши ўрмон тўшамасидаги чириш жараёнларини тезлаштиради.
• Бу ҳолатни ўрмон дарахтлар таркибини ўзгартириш йўли билан амалга оширилади. Қарағай ўрмонида 20% га береза 20% дан 50% гача акация ўсиши ўрмон тўшамасида чириш процессларини 1,2-1,6 мартага тезлаштиради, дарахтлар маҳсулдорлиги 10-12% га ошади.

Ер шаридаги бутун ўсимлик дунёси фотосинтез оқибатида ҳар йили 430 млрд т кислород ишлаб чиқаради кислород билан нафас олинганда фотосинтез натижасида унда йиғилган энергия миқдори ажралади ва бу энергия барча ҳаётий жараёнлар учун зарур ҳисобланади.

• Ер шаридаги бутун ўсимлик дунёси фотосинтез оқибатида ҳар йили 430 млрд т кислород ишлаб чиқаради кислород билан нафас олинганда фотосинтез натижасида унда йиғилган энергия миқдори ажралади ва бу энергия барча ҳаётий жараёнлар учун зарур ҳисобланади.
• Қанчалик тез ўсиш бўлса шунчалик кислород кўп ўзлаштирилади. Ҳаво таркибида кислород камайиши ўсимликлар учун сезиларсиздир, илдиз қисмида О2 йўқлиги уларни қуришига олиб келиши мумкин.
• Битта самалёт Атлантика океанида учиб ўтса 50-100т кислород ёқиб юборилади.

Назорат учун саволлар

• 1. Атмосфера ҳавосининг таркибини изохланг?
• 2. Ўрмондан кислород ажралиш жараёнини тушунтиринг.
• 3. Ўрмонниҳаво таркибига таъсирини изохланг?