8- tema. Naq pul aylanısı hám onıń qásiyetleri

8- tema. Naq pul aylanısı hám onıń qásiyetleri
8.1. Naq pul aylanısı hám onıń qásiyetleri
8.2. Pul mámilesi nızamı jáne onıń mánisi
8.1. Naq pul aylanısı hám onıń qásiyetleri
Belgili, keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw basqıshları pullı múnasábetler arqalı ámelge asadı. Islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan resursların satıp alıw, olardı islep shıǵarıw processinde paydalanıw hám jetistirilgen ónimlerdi satıw processi ádetde kárxana hám shólkemler ortasında alıp barılatuǵın pullı múnasábetlerge baylanıslı.
Kárxanalar, shólkemler, mákemeler ortasındaǵı hám xojalıqlarda óz xızmetkerleri menen bolatuǵın esap - kitap munasábetleri naq pullı hám naq pulsız formada alıp barıladı.
Naq pullı esap - kitaplarǵa kelip naq puldıń háreketi bankten baslanadı. Naq pul bankten shıqqannan soń kárxana hám shólkemler kassası arqalı xalıq qolına ótedi. Aldı - sattı hám tólew háreketleri atqarılǵannan soń ol taǵı bankke qaytadı.
Mámleketimizde naq pul qollanılatuǵın pul aylanısı tiykarınan tómendegi subyektler ortasında boladı.
1. Mámleket hám kárxana, shólkemler, mákemeler ortasında (jumıs haqı, tovar satıp alıw, xizmet kórsetiw boyınsha tólemler hám basqalar).
2. Mámleket hám xalıq ortasında (pensiya, byudjetke salıq tólemleri hám basqalar)
3. Kredit sisteması hám xalıq ortasında (qarız alıw, onı qaytarıw, puldı fondqa qoyıw hám alıw, tabıslardı alıw hám basqalar)
4. Kárxana, shólkem hám mákemeler ortasında sheklengen haldaǵı naq pul boyınsha esap - kitaplar, sebebi olar ortasındaǵı esap - kitaplar tiykarnan naq pulsız ámelge asıriladı.
Puldıń naq aylanısı - bul naq pul járdeminde ámelge asırilatuǵın tólemler jıyındısı bolıp tabıladı. Bul aylanıs pul óziniń tólem hám aylanıs quralı funkciyaların orınlawı menen baylanıslı.
Naq pullar aylanıs quralı retinde xalıq penen kárxana, shólkemler ortasında hám de xalıq ortasındaǵı tovarlar satıp alınǵanda hám satıwda qollanıladı.
Pul tólew quralı retinde jumıs xaqı, pensiyalar, sıylıqlar, jalǵız tártiptegi qurılıs hám basqa maqsetlerge beriletuǵın kreditler, qamsızlandırıw tólemi hám qatlamların ámelge asırıwda kórinetuǵın boladı.
Bunnan tısqarı naq puldıń aylanısı:
- kommunal hám xojalıq xızmetler ushın tólemlerde;
- salıq hám basqa jıynawlar tóleminde;
- «Ózbekstan pochtası» xızmetleri boyınsha tólemlerde;
- temir jol, hawa jolı hám jergilikli transportqa tólemlerde;
- sawdada tovarlardı satıwda;
- amanatlardı qoyıw hám alıwda;
- miynet haqı, pensiya hám pensiyalar tólemin ámelge asırıwda hám basqa jaǵdaylarda ámelge asırıladı.
Sonı atap ótiw kerek, puldı naq hám naq pulsız aylanısı bir-biri menen ajıralmas baylanıslı, sebebi pul naq pul aylanısınan naq pulsız aylanısqa hám kerisinshe aylanıp turaqlı hárekette bolıp, ulıwma pul aylanısın támiyinleydi.
Kárxana, shólkem hám mákemelerdiń banklerdegi esap nomerlerindegi pul qarjıları tómendegi jaǵdaylarda naq aqshaǵa aylanadı:
- Jumısshı, xizmetkerlerge mıynet haqı beriwde;
- kórsetilgen xızmet hám jumıslar ushın naq pul tóleminde;
- pensiya, hár túrlı sıylıqlar, qamsızlandırıw qatlamı tóleminde;
- xalıqtan awıl xojalıq ónimlerin satıp alǵanda;
- mámleket zayomları hám lotoreya biletleri boyınsha tólemlerde;
- xalıq banklerden óz fondların talap etkende hám basqa jaǵdaylarda.
Óz gezeginde naq pullar tómendegi jaǵdaylarda naq pulsız aylanısqa túsedi:
- úy- jay hám kommunal xızmetler ushın tólemlerde;
- hár túrlı salıq hám jıyımlar, bajı hám járiymalar tólemlerinde;
- baylanıs shólkemlerine tólemlerde;
- mámleket zayomları, lotoreya hám basqa úyinlardan túsimler arqalı;
- xalıqtı jalǵız tártiptegi bankler menen qurılıs hám basqa kredit múnasábetleri boyınsha tólemlerde;
- balalar mákemelerinen paydalanıw boyınsha tólemlerde;
- dem alıw úyleri hám basqa salamatlandırıw mákemelerinen paydalanıw boyınsha tólemlerde hám basqa jaǵdaylarda.
Puldıń naq pullı aylanıwǵa ótiw processi pul aylanısı ushın májbúrlew ekenligi sebepli Oraylıq bank tárepinen ol qattı qadaǵalanadı.
Naq pullı múnasábetlerdiń qásiyetleri taǵı sonnan ibarat, bir pul belgisi bir neshe ret tólemlerdi ámelge asırıwda qatnasadı. Aylanısta bolǵan naq pul massası málim bir dáwirde (ay, sherek, jıllarda ózgermeytuǵın bolıp turǵan halda naq pul aylanısı puldı aylanıw tezligine qaray aylanıstaǵı naq pul muǵdarınan bir neshe ret kóp bolıwı múmkin hám kerisinshe.
Pul aylanısında tólew aylanısı menen naq pulsız aylanıslar ortasındaǵı parıqtı biliw kerek. Tólem aylanısı dep puldıń tólem quralı retinde háreketi sebepli payda bolǵan pul aylanısına aytıladı. Naq pulsız aylanıs tólem aylanısınıń strukturalıq bólegi bolıp naq pulsız aylanıs hám naq pul aylanısınıń puldıń tólem quralı funkciyası sebepli júzege keliwshi bólegi esaplanadı.
Mámleketimizde pul aylanısınıń tiykarǵı bólegi naq pulsız esap - kitaplarǵa tuwrı keledi.
Naq pulsız esap - kitaplar degende kárxana hám shólkemler tárepinen tovar almaslaw, xızmetler kórsetiw hám tovarsız operasiyalar boyınsha bir - birine bolǵan talap hám minnetlemelerin naq pul isletmesten pul qarjıların schyottan - schyotqa ótkeriw arqalı ámelge asırılıwı túsiniledi.
Mámleket ekonomikası rawajlanıp barǵan tárepke pul oborotında naq pulsız esap - kitaplardıń úlesi artıp baradı.
Sol tiykarda Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki basqarıwı tárepinen 1998 jıl 27 - iyunda №60 san menen tastıyıqlanǵan «Ózbekstan Respublikasında naq pulsız esap - kitaplar tuwrısında» qaǵıyda qabıl etilgen hám oǵan 2002 jıldıń 12 yanvarında ayırım ózgertiwler kiritilgen.
Bul qaǵıyda Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq Kodeksi, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki, Bankler hám bank iskerligi tuwrısındaǵı, Ózbekstan Respublikası kárxanaları tuwrısındaǵı Nızamları hám Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń Ózbekstan aymaǵında naq pulsız esap - kitaplardı tártipke salıwshı basqa normativ hújjetlerine muwapıq islep shıǵılǵan hám Respublika mákanında esap - kitaplardı úzliksiz orınlanıwın támiyinlewge mólsherlengen.
Naq pulsız esap - kitaplardıń zárúrligi tómendegiler menen belgilenedi:
1. Jalpı ishki ónim hám milliy dáramat koleminiń artıp barıwı.
2. Tovar aylanısı kóleminiń ósiwi.
3. Xojalıq subektleri ortasında esap - kitap múnasábetleriniń asıwı.
4. Bank kreditinıń almaslaw processindegi roliniń ósiwi.
5. Ekonomikalıq baylanıslardı rawajlandırıwda hám esap - kitaplarda elektron esaplaw texnikasınan, kompyuterlerden keń kólemde nátiyjeli paydalanıwdıń asıwı.
6. Naq puldıń kóbirek muǵdarda aldı - sattı menen shuǵıllanatuǵın isbilermenler qolına ótip ketkenligi.
7. Puldıń mámleket gaznasınan shıǵıp taǵı qaytıp keliw processlerinde úzilislerdiń payda bolıwı.
8. Mámlekettiń naq pul jetispewshiligi mashqalasına dus keliwi hám basqalar.
Naq bolmaǵan pul háreketi kóleminiń turaqlı ósip barıwı xalıq xojalıǵında zárúrli áhmiyetke iye hám ol tómendegiler menen belgilenedi:
- xojalıq subyektleriniń naq aqshaǵa bolǵan mútajligi keskin qısqaradı;
- óz-ara esap - kitaplardı ámelge asırıw processindegi baylanıs ǵárejetleri tejeledi;
- baylanıstaǵı pul qarjılarınıń qawipsizligi azayadı;
- esap - kitaplardıń bankler arqalı ámelge asırılıwı olardıń xuquqiy tárepten nızamlılıǵın támiyinleydi.
- xojalıq esap betine pul qarjılarınıń kelip túsiwi, olar jaratqan ónim yamasa kórsetken xızmetleriniń sociallıq tán alınıwı támiyinlenedi;
- xojalıqlar ortasındaǵı baylanıslardı bekkemleydi, tovar - pul qarjıları háreketin tezlestiredi;
- naq aqshaǵa bolǵan talaptı hám usınıń menen birge qaǵaz pullar emissiyası hám olardı saqlaw menen baylanıslı ǵárejetlerdi azaytadı;
- esap - kitaplardı bankler arqalı ótiwi kerek bolǵan salıqlar muǵdarın tuwrı anıqlaw boyınsha qadaǵalawdı támiyinleydi;
- baylanısta naq pul muǵdarınıń azayıwı onıń inflyaciya dárejesin páseytiredi hám basqalar.
Naq pulsız esap - kitaplardı shólkemlestiriw hám ámelge asırıwdı bankler júrgizedi. Arnawlı bankler xalıq xojalıǵı tarmaqları kárxanalarına esap - kitap xızmetin kórsetedi. Oraylıq bank bul esap - kitaplardı júrgiziw boyınsha tártip qaǵıydalardı islep shıǵadı.
Naq pulsız esap - kitaplar tómendegi elementlerdi óz ishine aladı:
- naq pulsız esap - kitaplardı alıp barıw hám ámelge asırıwdıń tiykarǵı principlerı;
- esap - kitap formaları;
- esap - kitap hújjetleri;
- tólew túri;
- tólew gezegi hám derekleri;
- esap - kitap urıs qatnasıwshısıları;
- esap - kitap urıs qatnasıwshısılarınıń xuquq hám minnetlemeleri hám basqalar
Naq pulsız esap - kitaplar tómendegi tiykarǵı principlerge tiykarlanadı:
1. Kárxana hám shólkemler óz pul qarjıların (qarızǵa alǵanların da) banklerde saqlawı zárúr.
2. Barlıq naq pulsız esap - kitaplardı bank arqalı ótiwi.
3. Xojalıq subyektleri esap - kitaplar formaların erkin tańlawı jáne onı shártnama arqalı bekkemlenip qoyıwı.
4. Xojalıq subyektleriniń esap - kitaplar boyınsha shártnama múnasábetlerine bankti qospawı.
5. Tovarlar hám xızmetler ushın tólemler tólewshiniń razılıǵı menen ámelge asırılıwı.
6. Tólemler xojalıq subektleriniń esap betindegi qarjıları esabınan, geyde (eger kárxana kredit alıwı múmkin bolsa) bank krediti esabınan ámelge asırılıwı.
7. Buyım jetkizip beretuǵınnıń esap betine pul qarjıların ótkeriw usı aqshalardıń buyım satıp alıwshınıń esap betinen shıǵarılǵannan keyin ámelge asırıladı.
8. Tólewshi tiyisli haqılı bolsa tólewdi bólek hám tolıq biykarlawı.
Xojalıq subyektleri pul qarjıların saqlaw hám esap - kitaplar aparıw, kassa operasiyaların ámelge asırıw ushın tiyisli bank bólimlerinde ózleriniń esap betlerin ashadı.
Byudjet esap betleri byudjet kassasın júrgiziw operasiyaların orınlaw, tólemlerdiń túsimi hám ǵárejetlerdi kórsetiw ushın ashıladı.
Ssuda esap betleri málim tártipte rásmiylestiriletuǵın ssudalar (kreditler) boyınsha ashıladı.