8-amaliy mashg’ulot Mavzu: Yozma yodgorliklar bo‘yicha tuzilgan lug‘atlar Ishdan maqsad

ag‘ach (sm. jig‘ach) 1. ‘derevo’; ol ag‘ach (^I^T) turur... qamug‘ lyrlyg jamish anda bitar ... (59,11) ‘to yest derevo ... razlichnwe plodw zreyut na nem ...’ ; ag‘achlar okysh budaql'i bolur (66b,7) ‘derevya so mnojestvom vetvey bwvayut [tam]; ol bostan ag‘achlari (66b,16) ‘derevya togo sada’; 2. ‘brevno’, ‘stolb’; anlar ag‘achlar kabiyeryrlar damg‘a tajanmish (90b,1) ‘oni, kak stolbw, postavlennwe dlya oporw zdaniya’ (Sura 63, st.4) -RS l., , 149; AF,069.
arin ‘guba’, ‘gubw’; ajdarha ag‘zmi acht'i alting‘i arnini fir‘avn taxliniii alt'inda urdi ystynki arnini ... ystynda urdi (30,27) ‘drakon raskrwl past i nijnyuyu gubu polojil pod tron faraona, a verxnyuyu gubu sverxu polojil’. -RSl., 1,766; Gab., 311 irin.
Omonim so‘zlarning anglatgan ma’nolari rimcha raqamlar bilan ajratib berilgan:
jilqi I ‘loshad’; ‘krupnwy rogatwy skot’;
jilqi II ‘godovoy’; tort jilqi ‘chetwrexletniy’.
Yoki:
jig‘- I ‘sobirat’;
jig‘- II ‘udalyat’, ‘otklonyat’; ‘prepyatstvovat’.
Muhimi, fe’llar hozirgi o‘zbekcha lug‘atlardagi singari infinitiv shaklda (bormoq, qaytmoq singari) emas, bosh shaklida berilgan. Odatda, bunday o‘rinlarda fe’llarni ularning boshqa omonimlaridan farqlash uchun chiziqcha (-) qo‘yib ketiladi:
qar ‘sneg‘;
qar- ‘smeshivat’, ‘meshat’.
Yoki:
tysh ‘son’;
tysh- ‘padat’; ‘spuskatsya’; ‘ostanavlivatsya’; ‘sluchatsya’.
“Turkiy tafsir” b- lashgan yodgorliklar turkumiga kiradi. Shunga qaramay, asarda b (ya’ni j) bilan kelgan turkiy so‘zlar z, j bilan ham keladi: qub'i~quzi~quju - hozirgi o‘zb.: quyi. Lug‘atda bunday variantlar ham to‘liq berilgan. Qiyoslang:
qubug‘ (sr. qujug‘") ‘kolodes’;
qujug‘ (sm. qubug") ‘kolodes’.
“Turkiy tafsir” tilida sinonimlarning aralash qo‘llanilgani e’tiborni o‘ziga tortadi. Masalan, asarda “xotin kishi”, “xotin” ma’nosida urag‘ut, xatun, ‘awrat, ‘ajal, kishi, tishi; “qo‘l” ma’nosida al, alig, qol; “shahar” ma’nosidayel, ulus, kant, uram, shahar, shahristan so‘zlari qo‘llanilgan.
Ayniqsa, asarda bir ma’noli so‘zlarning juft holda qo‘llanilgani muhim. Bunday so‘zlarning ayrim komponentlari boshqa tillardan o‘zlashgan. Bir qarashda, bunday juftliklar bir ma’noli so‘zlarning takroriday ko‘rinsa-da, aslida ular so‘z ma’nosini kuchaytirishga, yangi tushunchalar anglatishga xizmat qiladi. Masalan: yew barq. Bundayew ham, barq ham “uy” ma’nosida, biroq juft holda “uy-joy” ma’nosini beradi. Boshqa misollar: qan qabash - qon-qarindosh, tog‘a kozsyz yoki qarag‘u kozsyz - ko‘r, kandulus -shahar, ortaqyesh - do‘st, o‘rtoq. Ishlatilishiga misollar: yewi barqi bajt ul-muqaddasda ardi - uy-joyi baytul-muqaddasda edi (39,16); qan qabashini terdi - qon-qarindoshini yig‘di (28,20). Ba’zida bunday juftliklar ja ’ni so‘zi bilan izohlanadi: rozi ja ’ni jamlig ash - nasiba, ya’ni yeyiladigan osh (2,5); akin ja ’nidana - ekin, ya’ni don (64b,9).
Asar tilida hozirgi turkiy tillarda, xususan, o‘zbek tilida unutilgan so‘zlar nihoyatda ko‘p. Bu ham bo‘lsa asar tilining qadimiyligidan dalolat beradi. Bunday so‘zlarga misollar: asig‘ - foyda, ashnu - avval, burun, at-oz - o‘zlik, vujud, jig - kasal, jalawach - payg‘ambar, ogdi - maqtov, sy - lashkar, qo‘shin, tapug‘ - xizmat singari.
A.K. Borovkovning ushbu lug‘atidan “Turkiy tafsir” leksikasi, uning til xususiyatlariga tegishli bo‘lgan muhim ma’lumotni yig‘ish mumkin.


Topshiriq: “Devonu lug‘atit turk”, “Drevnetyurkskiy slovar” va “Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv.” asarlaridagi o‘xshash va farqli jihatlarni aniqlang.