8-amaliy mashg’uloti mavzu: termik ishlashni po‘lat tuzilishi va mexanik xossalariga ta’sirini o’rganish umumiy ma`lumot

---

8-AMALIY MASHG’ULOTI 
MAVZU: TERMIK ISHLASHNI PO‘LAT TUZILISHI VA MEXANIK 
XOSSALARIGA TA’SIRINI O’RGANISH 
Umumiy ma`lumot: 
Po`latlarni termik ishlash deb, shunday jarayonlarga aytiladiki, bunda metall va 
qotishmalarini ma`lum temperaturagacha qizdirib, shu temperaturada ma`lum vaqt ichida 
ushlab turib, to xavo temperaturasiga mos kelguncha tez yoki sekin sovitiladi. 
Po`latlar qizdirilganda yoki sovitilganda ma`lum temperaturalarda (nuqtalarda) ichki 
o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu nuqtalarga kritik nuqtalar deb ataladi, xamda 
1
A va 
3
A
chizig`i 
bilan belgilanadi. Temir-tsemnetit Fe-Fe
3
C diagrammmasida GS chizigi 
3
A
nuqtalarining 
PSK chizig`i, esa 
1
A  nuqtalarining geometrik o`rinlarini tasvirlaydi (1-rasm).  
 
1-rasm. Fe - Fe
3
C holat diagrammasining po`lat qismi. 
Termik ishlash jarayonida po`latning ichki tuzilishini o`zgartirishga ta`sir kursatuvchi 
asosiy omillar. 
1. 
Qizdirish temperaturasi.  
2. 
Qizdirish vaqti. 
3. 
Qizdirilgan po`latni sovitish tezligi . 
Qizdirish vaqti asosan qotishmaning ximiyaviy elementlariga, o`lchamlariga va 
qotishmaning shakliga, shu qotishma pechni ichida qanday joylashtirganligiga, qizdirish 
uskunalariga bog`liq.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-rasm. Martensitning kristall panjarasi. 

---

Amaliyotda uglerodli po`latlar uchun qizdirish temperaturasining vaqti asosan qizdirish 
uskunalariga bog`liq. Shu temperaturada bir vaqt ushlab turish asosan faza o`zgarishlariga va 
butun xajmi bo`yicha bir tezlikda qizishiga bog`liq. Sovish tezligi esa asosan austenitning 
barqarorligiga, qotishmaning ximiyaviy elementiga va strukturasiga bog`liq. Po`lat qizdirish 
va sovitish jarayonida undagi faza ichki o`zgarishlari muvozanat temperaturalari (
1
A , 
3
A
, 
n
A
) ga nisbatan bir oz yuqori yoki past temperaturalarda sodir bo`ladi. Shuning uchun 
qizdirish paytidagi temperaturani sovitish paytidan farq qilishi uchun kritik temperaturaning 
belgisi A - ning yoniga yana bitta qo`shimcha xarf (indeks) qo`yiladi: qizdirish paytidagi 
temperatura ko`zda tutilgan S sovitish r xarfi bilan belgilanadi. Po`latni termik ishlashni bir 
necha turlari bor. Ularga yumshatish, normallash, toblash va bo`shatishlar kiradi.  
Yumshatish - deb-po`latni ma`lum temperaturagacha qizdirib, mo`ljallangan vaqtda 
pechda tutib turilgandan keyin, asta-sekin (pech bilan birga) sovitishga aytiladi. 
Yumshatishdan asosiy maqsad metall va metall qotishmalarimizni qattiqligini pasaytirish, 
ichki kuchlarni yo`qotish va mayda donachalar olish uchun ishlatiladi.  
Yumshatishning bir necha turlari bor. Ular bir-biridan qizdirish temperaturasi bilan farq 
qiladi:  
1. 
To`la yumshatishda evtektoidgacha bo`lgan po`lat 
3
c
A
dan (30-50
0
C) yuqori 
temperaturada qizdiriladi.  
2. 
Chala yumshatish po`latlarni 
1
x
A
dan (30-50
0
C) yuqoriroq temperaturalarda 
qizdiriladi .  
3. 
Qayta kristallanish (rekristallanish) yumshatishda sovuq xolida bosim ostida ishlov 
berilgan po`latlarni 
1
c
A
dan pastroq, lekin qayta kristallanish temperaturasi (T
rekrist
=0,4 T 
erish) dan balandroq temperaturada (650-700
0
C) qizdiriladi.