8-ma’ruza kо‘mir konlarini kazib olishni noan’anaviy uslublarining ba’zi muammolari

8-MA’RUZA
KО‘MIR KONLARINI KAZIB OLISHNI NOAN’ANAVIY
USLUBLARINING BA’ZI MUAMMOLARI

Qulay tabiiy sharoitlarda joylashgan nisbatan kuchli va kam kulli qatlamlari zahiralarini tamom bо‘lgach, kо‘mir kavlashni davom ettirish yupqa va о‘ta yupqa qatlamlardan qazib olishning solishtirma og‘irligini kattalashtirish bilan kesishadi. Ushbu muammo yildan yilga Donetsk havzasida keskinlashib bormoqda.

Murakkab kon-geologiya sharoitlarida о‘ta yupqa qatlamlarni kavlash uchun yuqori unumdorlikka ega bо‘lgan kavlash texnikasining qо‘yligi natijasida sohani rivojlantirishning zamonavits bosqichida, turli quvvatlarga ega bо‘lgan qatlamlarda qazib olish va zahiralar о‘rtasida disproporsiya yuzaga keldi. Hozirgi vaqtda zahiralari 20 - 30 % tashkil etadigan, 0.7m.gacha quvvatli qatlamlardan qazib olish darajasi juda past (7 %) .
Qon ishlarini olib borish bо‘yicha majud uslublar, hatto odamlarsiz kavlashda ham, qatlamlarning ma’lum kuchigacha samaralidir va kо‘mir qazib olish hajmlarini ishirish bо‘yicha barcha muammolarni ham hal qila olmaydi. Agar, konditsion quvvat qatlamlari uchun kavlash texnikasi yaratilgan yoki yaratilayotgan bо‘lsa, unda konditsionlikning pastki chegarasiga yaqin yoki undan past quvvatga ega bо‘lgan qatlamlar uchun quvvati qatlamlari uchun, texnikani rivojlantirishning mazkur bosqichida tegishli texnika yaratish imkoni bо‘lganicha yо‘q.
Shuning uchun yupqa qatlamlarga ishlov berish uchun noan’anaviy texnologiyalar va ularning amalga oshirilishini ta’minlovchi, harakatlari fizikaviy, izika-kimyoviy, mikrobiologik va qatlamga ta’sir etish bо‘yicha boshqa uslublarga asoslangan texnika vositalarini yaratish kerak.
Kо‘mir kavlash bо‘yicha barcha noan’anaviy usullar boshqa foydali qazilmalarni qazib olishning yuzada amalga oshiriladigan kо‘mirni harakatlantirish holatiga о‘tkazish, kо‘mirni odamsiz qazib olish kabi noan’anaviy (quduqli) uslublariga ega bо‘lib, unda avtomatik rejimda ishlaydigan yoki masofadan boshqariladigan bir qator umumiy nazariy va texnologik elementlar mavjud, va shuning uchun undan sanoatning ushbu va boshqa sohalarida kо‘mir qazib olish bо‘yicha tegishli texnologik sxemalarni tuzishda foydalanish mumkin[1,2].
Umumiy holatda qatlamga va joylashtiruvchi jinslarga va texnologik sxema elementlariga ta’sir kо‘rsatish usulini tanlash, ma’lum sharoitlar uchun murakkab kо‘p variantli va kо‘p omilli ilmiy-texnik vazifaning bajarilishini namoyon etadi. Tabiiyki, bunda xilma-xil kon-geologik sharoitlari uchun kо‘p vazifalarni о‘z ichiga olgan ushbu vazifani hal qilib bо‘lmaydi.
Kо‘mirni quduqlar bо‘ylab tashish imkoniyatini beruvchi, u yoki boshqa ishchi agentlari harakati ostida kо‘mirni harakatlantiruvchi holatga о‘tkazishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va uni amalga oshirishning aniq imkoniyati - noan’anaviy usulni qо‘llashning aosiy sharti sanaladi.
Kо‘mir о‘zining agregat holatini о‘zgartirmaydigan, yoki suyuq yoxud gazsimon holatga о‘tadigan usullarni amalga oshirish, bizning fikrimizcha, shaxta maydonlarini, shuningdek alohida uchastkalar yoki qatlamlarni kavlash yoki tayyorlashning quyidagi variantlari bо‘yicha, ya’ni:
yuzasidan vertikal, qiya va qiya-gorizontal burg‘ilangan quduqlar bilan;
amaldagi shaxtalar kon qazilmalaridan burg‘ilangan quduqlar bilan;
vertikal yoki qiya stvollar bilan, uzunligi unchalik katta bо‘lmagan va ulardan turli xil quduqlar burg‘ilangan mukammal kon qazilmalari bilan amalga oshirish mumkin.

Tadqiqotlar shuni kо‘rsatmoqda-ki, kо‘mir qatlamiga amaldagi shaxtalar kon qazilmalaridan burg‘ilangan quduqlar orqali ta’sir kо‘rsatishga asoslangan texnologiya - sanoatni rivojlantirishning mazkur bosqichida eng ma’qul va aniq amalga oshiriladigan texnologiya sanaladi.

Bunday uslub, kо‘mirni gidrogenizatsiyalash va gazlashtirishni chiqarib tashlangan holda, deyarli kо‘plab noan’anaviy kavlash usullari uchun ma’qul keladi.
Mazkur maqolada sо‘nggi yillarda Ukraina FA geotexnikaviy mexanika Institutida laboratoriya yoki tajribaviy-sanoat eksperimentlarida sinovdan о‘tgan bir qator akademik, о‘quv, sohaviy institutlar bilan birgalikda bajarilgan ilmiy tadqiqotlarning ba’zi natijalari bayon etiladi.
Laboratoriya va shaxta eksperimentlari о‘tkazishdan avval Donbassning asosiy rayonlarida kо‘mir qatlamlarining xususiyatlari, tarkibi, tuzilishi va joylashish sharoitlari о‘rganildi. Ushbu tadqiqotlar qatlamga ta’mir kо‘rsatishning u yoki boshqa usulani qо‘llash mumkin bо‘lgan sharoitlar haqida ma’lumot beruvchi tasniflashga ruxsat berish imkonini berdi. Mazkur tadqiqotlar natijalari jadvalda keltirilgan.
Keyinchalik ishlab chiqishlar uchun noan’anaviy kavlash usullarini yaratish maqsadida kо‘mirga va saqlovchi jinslarga ta’sir kо‘rsatuvchi turlicha usullarda: vibratsion, gidroimpulsli (gidrodinamik), kimyoviy-fizikaviy va mikro­biologik usullarda tо‘xtash mumkin [3] .
Nisbatan qisqa davr ichida, kо‘mir qatlamlariga ta’sir kо‘rsatishning mazkur usullarigaasoslangan texnologiyalarni yaqin yillar ichida amalga oshirish mumkin deb hisoblash uchun asos bо‘la oladigan bir qator natijalar olingan.

Qatlamga ta’sir kо‘rsatish usullarini

qо‘llash sharoitlarining tasniflanishi

Qatlamga ta’sir kо‘rsatish usullari (vositalari)

Geologik tasniflash mezonlari

Qatlamning quvvati, m

Qulash burchagi, grad.

Ustki qatlam jinslari barqarorligining minimal vaqti, daq.

Saqlovchi jinslarning xususiyati

Qatlamlar quvvatining о‘zgarishi, m

0,2gacha

0,2 – 0,5

0,5 – 1,5

1,5 yuqori

2,5gacha

25 - 35

35 - 45

45 - 90

90 past

90 - 240

240-360

360 yuqori

Pishiq qumtosh va h.k.)

Pastik artil-lit va h.k.

0 – 0,25

0,25 – 0,5

0,5 - 0,75

0,75 yuqori

Mexanikaviy:

Burg‘u-shneklilar

Qirg‘ichlilar

Skreper-qirg‘ichlilar

Qirg‘ich- taranlilar

Burchakli arralar

Komplekslar bilan

Maxsus mustahkam- lagichli komplekslar bilan

Vibroimpulsli

Gidravlikaviy:

Mexanogidravlikaviy

Kuchlardan foydalangan holda gidroimpulsli

Qatlamda tо‘planganlar:

Gravitatsion

Gazodinamik

Burg‘u-portlatuvchi

Fizikaviy-biologik

Kimyoviy-biologik

Xuddi shunday, saqlovchi jinslarni oldindan mahkamlagan holda

Gidrogenizatsiya

Mikrobiologik:

Izoh: “x” – qо‘llanilishi chegaralangan, “+” – qо‘llaniladigan; “-“ – qо‘llanilmaydigan.

Tadqiqotlarning asosiy natijalari quyidagilardan iborat.

Kо‘mirni harakatlanuvchi holatga о‘tkazish bо‘yicha gidroimpulsli usul nazariy jihatdan asoslangan va amaliy jihatdan tekshirilgan
Mazkur uslubning mohiyati quyidagidan iborat. Ma’lum qovuvqoqlikka ega bо‘lgan suyuq ishchi agent (suv, gazli suv, suvli va poli­merli suv va h.k.) geostatik bosimdan oshmaydigan bosim ostida, quduqlar setkalari orqali kо‘mir qatlamlariga yuboriladi. Bosim buni tortrib olinadigan qatlamning berilgan qalinligiga massivga ishchi agent kirib borishi uchun yetarli bо‘lgan vaqt davomida saqlanib turadi. Sо‘ngra keskin tarzda bosimni tushirish amalga oshiriladi. Bosim tushirilganda kengayib ketuvchi va kо‘mir massivini tо‘ldiruvchi siqilgan gaz, g‘ovaklarning qovushqoq suyuqlik bilan tо‘lib qolishi munosabati bilan gazning harakatiga yuqori gidravlik qarshilikka ega bо‘lgan kо‘mir qatlamining uzilishini amalga oshiradi. Gaz kо‘mirni bо‘laklarga bо‘ladi va uni quduq bо‘lab tashiydi.
Kо‘mirni olib chiqish tо‘xtatilgandan sо‘ng jarayon har bir quduqning [4, 5, 6] harakat radiusi bilan belgilangan, quduqlar setkasi bilan tayyorlangan hajmlargacha takrorlanadi.
Kо‘mirga gidrodinamik (gidro­impulsli) ta’sir kо‘rsatish parametrlarining samaradorligini baholash uchun, nazariy, laboratoriya va shaxta tadqiqotlari bajarildi.
Bosim impulsi qudug‘ida gaz-suyuqlik ustuni bо‘yicha harakatlanishi haqidagi tahliliy masala yechildi, tub qismida impuls kinetikasining parametrlari va ularning vaqt bо‘yicha о‘zgarish kinetikasi topildi, filtrlanadigan qovushqoq suyuqlikni hisobga olgan holda hisob-kitob muhitiga gidrodinamik ta’sir kо‘rsatilganda qatlamma-qatlam uzilish nazariyasi topildi, yemirilish mezonlari belgilandi, ushbu muhitga ta’sir kо‘rsatish rejimlari belgilandi [7].
Laboratoriya sharoitlarida о‘tkazilgan kо‘mirning gidrodinamik (gidro­impulsli) yemirilish jarayonini fizikaviy modellashtirish, yemirilgan kо‘mir fraksiyalari 0,5—2 mm tashkil etishini kо‘rsatdi.
Kuch parametrlari turli holatda bо‘lganida kо‘mir qattiq fraksiyasining suyuqlikka munosabati (Q : S) kо‘rinishidashi yemirilishining kо‘rsatgichini baholash uchun bog‘liqlik olind.
Kо‘mir qatlamiga gidroimpulsli ta’sir kо‘rsatishning texnologik parametrlarini baholash maqsadida "Dzerjinskugol" ICHB Voroshilov nomli shaxtasida eksperimentlar о‘tkazilmoqda, bunda tadqiqotlar sifatida 940 m tog‘. "Tolstiy" sharqiy qanotining m3qatlami tanlab olindi.
Gidroimpulsli ta’sir kо‘rsatish quyidagi parametrlarda amalga oshirildi:
Suyuqlik yuborish unumdorligi - 12 - 25 m3/g;
Nasos bilan oshiriladigan bosim — 20 - 30 MPa;
Impulsli tashlash uzunligi - 0,5 - 1,5 s;
Quduqlar diametri - 0,07 m; 0,1 m; 0,2 m i 0,3 m.
Shaxta eksperimentlari jarayonida quyidagilar topildi:
kavlash qudug‘ining diametri uning unumdorligiga va tosh tо‘ldirmaning chastotasiga sezilarli ta’sir kо‘rsatadi. Quduq diametri 0,1 dan 0,3 m.gacha oshirilganda, agar quduq jins bilan tо‘ldirilmagan bо‘lsa, 2 tashlash ichida kavlash 6 martaga ortadi;
suvning navbatma-navbat oshirishning va impulsli tashlamalarning bir sikli ichida quduq atrofida kо‘mirning yemirilish zonasi 6 m keltirilgan radiusli aylana maydonini tashkil qildi;
pulpa konsistensiyasi T / J = 1 /1 tashkil etdi;
dastlabui 2—3 ta’sir kо‘rsatishlarda quduq yaqinidagi kon qazilmalarida metanning mahalliy tо‘planishi (2 % ortiq) qayd etiladi. Keyinchalik esa metan konsentratsiyasining oshishi kuzatilmaydi.
gidro­impulsli (gidrodinamik) ta’sir kо‘rsatish usullaridan kо‘mirni noan’anaviy kavlash sifatida foydalanish mumkin, chunki, nazariy va laboratoriya tadqiqotlari kо‘rsatganidek, portlash xavfiga ega bо‘lgan qatlamlarni ochish va ularni ana’anaviy usullar [8] bilan о‘yish uchun bо‘shatish uchun ham foydalanish mumkin.
"Kamenka" ("Ordjonikidzeugol" ICHB), "Pugachevka" ("Dzerjinskugol" ICHB) va "Kusiy" ("Artemugol" ICHB ) kabi о‘ta portlash xavfsiga ega qatlamlarni ochishdan avvald о‘tkazilgan gidrodinamik ta’sir kо‘rsatishlar nazariy tadqiqotlarni tasdiqladi.
Eksperimentlar tomonidan qatlamning haqiqiy bо‘shatilishi, qatlam quvvati va kon qazilma kesishuvining nisbatiga qarab, 4 soatdan 10 soatgacha davom etishi aniqlandi.
Kо‘mirni harakatlanuvchi holatga о‘tkazishning vibroimpulsli uslubi tadqiqot qilinganda va kavlashlganda quyidagi holatlar qabul qilindi.
Vibratorning kо‘mir qatlamlarga bevosita ta’siri ostida kо‘mirning tarqalishi energiya xarajatlari bо‘yicha iqtisodiy jihatdan maqsadga nomuvofiqdir, mohiyati ma’lum chastotalar va amplitudalar bilan qatlamga saqlovchi jinslar orqali gidravlik vibratorlar tizimi bilan ta’sir kо‘rsatilishidan iborat bо‘lgan vibroimpulsli uslub о‘rganildi. Ship jinslari bilan vibratorlardan va tuproqdan qabul qilinadigan kinetik energiya tarang tо‘lqinlar bilan massiv qa’riga kо‘chadi, va qatlamning saqlovchi jinslardan uzilishi sodir bо‘ladi va gravitatsion kuchlar ta’siri ostida kо‘mir qatlami qiya ag‘darilganda kо‘mir yemiriladi [9,10].
Nazariy asoslar "Komsomo­lets Donbassa", "Toretskaya" va Voroshilov nomli shaxtalarda о‘tkazildi.
Vibratorlar tizimi sifatida pulsatorli MK-87 mustahkamlagich va "Sputnik" qо‘ndirma mahkamlagich gidrostoykalari sinovdan о‘tkazildi. 360 kN dinami­k yuklanishda stoykalar shtoklarining tebranish chastotasi 5 Gs, amplitudasi — 0,2 mm tashkil etdi.
Jins-kо‘mirli massivga vibroimpulsli ta’sir kо‘rsatish jarayonida, gaz ajratish tezligining 3 — 6 martaga va notarang deformatsiyalar zonasining kengligi 1dan 6 m.gacha ortib borishi bilan kuzatilgan qatlamning zaboyoldi qatlamida kо‘mirning yemirilishiga erishildi. О‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida kо‘mirni harakatlanish holatiga о‘tkazishning vibroimpulsli uslubi texnologik sxemalarining dastlabki variantlari taklif etilgan edi. Shuningdek, zaiq kо‘mirlarda va mahkam barqaror saqlovchi jinslarda bu usul anchagina samaralirov ekanligi aniqlandi.
Ushbu ikki yо‘nalishdan tashqari, kо‘mir qatlamining kollektorlik va fizikaviy xususiyatlari, uning mineralogik tarkibi, mikroorganizmlar hayot faoliyati mexanizmi, ularni kon-ruda sanoatida qо‘llash haqidagi ilmiy nizomlarga asoslanib, qatlamga biologik ta’sir kо‘rsatib noanxanaviy texnologiyalarni yaratish imkoniyati asoslab berildi. Konlarni kavlash shuni kо‘rsatdiki, kо‘mir sanoati uchun kо‘mir qazib olish jarayonida mikroorganizmlardan foydalanish borasidagi birinchi marta taklif etilgan g‘oya quyidagi yо‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin:
bakteriyalar hayot funksiyasi mahslotlari bilan uning gaz bilan tо‘yinishi natijasida kо‘mir qatlamini potensial energiyasini kо‘mirni gazodinamik yemirilishini ta’minlovchi chegaralargacha oshirish;
Minerallar hisobiga va ajraluvchan polisaxaridlar orqali tik qatlam kо‘mirining о‘z о‘zidan yemirilishi holatigacha sirpanish yuzalarini hosil qilib, kо‘mir qatlamini va uning saqlovchi jinslar bilan kontaktining mustahkamligini bо‘shatish.
Ishlarning birinchi bosqichida ikkinchi yо‘nalish afzalroq kо‘rildi.
Mikroorganizmlar, ishchi agent kabi, noan’anaviy kо‘mir kavlash usullarini yaratishda qо‘llanilishi mumkinligini belgilab beruvchi bir qator ijobiy sifatlarga ega.
Tadqiqotlar uchun о‘zining hayotiy faoliyati jarayonida nafaqat organik birikmalarni, balki kimyoviy jihatdan turg‘un sanaladigan kvars, silikat kabi noorganik moddalarning yemirish xususiyatiga ega bо‘lgan avtotrof silikat bakteriyalar qabul qilindi. Masalani о‘rganish, bakteriyalarning rivojlantirish uchun optimal sharoitlar 6,8—7,2 muhitning 25—30° harorati ekanligini kо‘rsatdi, shuningdek juda katta miqdordagi moddalarga ishlov berilgan holda, bakteriyalarning о‘ta tez kо‘paytsh xususiyati aniqlandi.
Dnepropetrovsk davlat uni­versiteti tomonidan Mingeo mineral resurslar institutida (1986 yildan boshlab tadqiqotlarda Ukraina FA mikrobiologiya instituti ham ishtirok etishni boshladi) 12 MPa.gacha bо‘lgan bosim diapazonida silikatli bakteriyalarning hayotiy faoliyatining pasaymasligi aniqlandi [11].
Eksperiment uchun "Pavlogradugol" ICHB Stashkov nomli shaxta kо‘mirlari va ularning saqlovchi jinslari olindi. Barcha tajribalarda mikroorganiz­mlarning titri 5 — 7-sutkaga kelib maksimumga erishdi va 10-kunga kelib yiqilishni boshladi. Bunda muhitning vodorodli kо‘rsatgichi uchinchi kunga kelib о‘rtacha 6,7dan 4,1 — 5,6gacha 10— 14-ye sutkaga о‘zgardi (nazorat namunasi — 6,8 rN).
Mazkur natijalar noan’anaviy texnologiyada kо‘mir qatlamidagi bakteriyalarni madaniyatlashtirishning uzluksiz jarayonini ham, 8 — 9 kun о‘tib bakteriyalarni statik almashtirish ham qо‘llanilishi mumkin.
Dastlabki laboratoriya eksperimentlari о‘tkazilganda kо‘mir kulini silikatli bakteriyalar bilan ishqorlash hajmi 18 kun ichida 35 % yetdi,ishqorlash tezligi 0,2 kg/(ch • m3) tashkil etdi. Argillitga 30 kunlik ta’sir kо‘rsatilganda silikatlarni ishqorlash tezligi 0,3 — 0,4 kg/ (ch • m3) yetdi.
Ushbu yо‘nalishdagi ishlar kompleksida mikrobiologik kompleksning ishqorlash ta’siri о‘rganildi, hamda kо‘mirning ham mineral, ham organik qismini destrukturizatsiyalash qobiliyatiga ega bо‘lgan yangi biologik muhitni qidirish amalga oshirildi. Mingeo mineral resurslar Institu­ti bilan birgalikda kо‘mirga nisbatan, tarkibi biologik jihatdan faol bо‘lgan komponentlardan tashkil topgan bir qator reagentlarning dispergiyalovchi faolligi aniqlandi.
Og‘irligi 100 g.gacha bо‘lgan birinchi kо‘mir tajribalarida 25 sutka ishlov berish davomida 5 mm past bо‘lgan fraksiyalarga 80%ga dispersiyalandi.
Ishlarni yanada rivojlantirish uchun kо‘mir qatlamiga kompleksli ta’sir kо‘rsatishning noan’anaviy texnologik sxemalarini yaratish sohasida tadqiqotlar (dispergiyalash, oltingugurtsizlantirish, tarqoq metallarni ajratib olish va b.) kо‘zda tutilmoqda.
Laboratoriyada olingan natijalar va qatlamni bо‘shatish jarayoni bо‘yicha nazariy tadqiqotlar va uning siljish dinamikasi natijalariga asoslanib, kо‘mirni noan’anaviy usulda kavlash bо‘yicha prinsipial texnologik sxemalar ishlab chiqildi [12, 13,14, 15].
Keyingi tadqiqotlar esa kо‘mirning dispergiyalanishni tezlashtirish va bakteriyalarning hayot faoliyatini olirish usullarini qidirishga yо‘naltirilgan.
Institutda ilk marta 30-yillarda akademik A.A. Skochinskiy tomonidan metan bilan kurashish uchun mikroorganizmlardan foydalanish tо‘g‘risida bildirilgan g‘oya ilk bora hayotga joriy etildi.
Institut tomonidan Ukraina FA mikro­biologiya vavirusologiya Instituti bilan birgalikda shaxtalarning degazatsion qurilmalari metanida metanli nordon bakteriyalarni kо‘pytirish borasidagi amaliy imkoniyati aniqlandi. Birinchi eksperimental qurilma "Makeyevugol" ICHB "Yasinovskaya-Glubokaya" shaxtasida montaj qilindi va kavlash uchastkalari gaz balansining tadqiqotlari bajarildi, kо‘mir tashuvchi qalinlikda vaqazilgan makonlarda kechadigan gazodinamik jarayonlarning matematik tasvirlash uslublari ishlab chiqildi. Mazkur tadqiaotlar qazilgan makonlardan ajralib chiqadigvn metanning mikrobiologik oksidlanish usullarini ishlab chiqish uchun asos sifatida xizmat qildi.
Birinchi marta vatanimiz va chet el amaliyotida ushbu usul amaldashi "Yasinovskaya-Glu­bokaya" shaxtasining tо‘rtta uchastkasida qо‘llanildi.
Keyinchalik esa Moskva konchilik instituti, FA mikroorganizmlar biokimyosi va fiziologiyasi instituti, "VNIIsintezbelok" institu­ti tomonidan usulning sanoatda foydalanilishi "Pavlogradugol" ICHB shaxtasining beshta uchastkasida amalga oshirildi.
Parametrlarini hisoblash uslubi institutda hal etilgan о‘zigi xos biologik filtrni yaratish yо‘li bilan qazilgan makonga mikrobiologik ishlov berish kavlash uchastkasining gaz boyligini 10 — 40 %, kavlangan makonda esa — na 40 - 60 % pasaytirish imkonini berdi.
Kon ishlarini olib borish xavfsining oshishi bilan bir qatorda usulning qо‘llanilishi tozalash zaboyida kuchlanishni kattalashtirish, gaz omili bо‘yicha taxminan 1,5 martaga oshirish imkonini beradi.
Kо‘mirni harakatlanuvchi holatga о‘tkazishning fizika-kimyoviy uslublarining nazariy va laboratoriya tadqiqotlari sezilarli qiziqishni namoyon etadi.
О‘tkazilgan tadqiqotlar orqali jadal yemirilish kо‘mir ustki qatlamining shimdirilishidan keyin kelishi haqida darak beruvchi kо‘mirning kimyoviy-fizikaviy yemirilishining kinetik bog‘liqligi aniqlandi. Kо‘mir yemirilishining keyingi sekinlashuvi namunaning chuqurligi bо‘yicha bir xil shimdirilishining kattalashishi va birinchi avlod va geometrik bо‘rtishlar kuchlanishlarining kamayishi natijasida sodir bо‘ladi.
Fizika-kimyoviy yemirilish tadqiqot uchun ikki asosiy usulni tanlash imkonini berdi. Ulardan biri bо‘rti mexanizmi bо‘yicha о‘z-о‘zidan despergiyalanishdan foydalanishga asoslanadi, ikkinchisi esa – toza kimyoviy ta’sir kо‘rsatishga tayanadi.
Birinchi holatda nazariy tadqiqotlar va labora­toriya eksperimentlar kompleksi turli rusumdagi kо‘mirlarning ularga metalamin, ingibirlangan tuzli kislotalar, ba’zi bir azot tarkibli kompleksonlar ta’siri ostida yemirilish imkoniyatini kо‘rsatdi.
Eritmalarda metalamin va tuzi kislotaning bо‘rtish mexanizmlari turlichadir. Birlamchi aminoguruh bilan birlashish kо‘mir eritgchlari hisoblanganligi sababli, metalamindagi bо‘rtish erishdan avval keladigan bosqich sifatida kо‘rib chiqilishi mumkin (bizning eksperimen­tlarimizda kо‘mir makro qismlarining metalamindagi erishi kuzatilmadi). Tuzli kislotada ponalash bosimi elektrostatik kuchlarining harakatlanishi natijasida bо‘rtish mexanizmi ehtimoli mavjud.
Shuningdek bо‘sh yuza mavjudligida siqilgan holatda kо‘mirning fizikaviy-kimyoviy yemirilish imkoniyati ham aniqlangan. Ushbu usul metamorfizmning quyi bosqichlari kо‘mirlari uchun muvaffaqiyatli qо‘llanilishi mumkin.
ikkinchi holatda kо‘mirning oksidlanishi hosil bо‘lgan oksidlanish mahsulotini ishqorli eritmalar bilan eritgan holda mikro- va makrobloklar chegaralarida (darzlarda, mikrog‘ovaklarda) amalga oshiriladi. Kо‘mirning dispergiyalanishining fizika-kimyoviy uslublari samaradorligini oshirish maqsadida qatlamga ta’sir kо‘rsatishning qо‘shimcha usullari tadqiqot qilindi.
Ishlab chiqilgan fizika-kimyoviy usullar amalga oshirilganda kо‘mir о‘zining fizika-kimyoviy xususiyatlarini saqlaydi va noan’anaviy iste’molchilar tomonidan foydalanilishi mumkin.
Bayon etilganlar bilan bir vaqtda kо‘mirning fizika-kimyoviy yemirilishida uni noan’anaviy kavlashning prinitspial texnologik sxemalari taklif etilgan edi [16, 17].
Kо‘mirni kavlash jarayonlari bо‘yicha bajarilgan iqtisodiy-matematik modellashtirilishining bajarilishi, hozirgi vaqtda fizika-kimyoviy dispergatsiyalash amaldagi shaxtalarning tayyorlanma qazilma konlardagi quvvati bо‘yicha nokonditsion tik qatlamlarni о‘yish uchun istiqbolliroqdir.
Tadqiqotlarni bajarish jarayonida, bо‘kib qoladigan jinslarda о‘tilgan tayyorlanma qazilmalar turg‘unligini oshirish muammosining yechimini topish imkoniyatini beruvchi juda qimmat yо‘l-yо‘lakay natijalar olingan edi. Shuningdek bо‘shatish bо‘shliqlari hosil bо‘lishiga va ularni kon jinslarini nidratatsiyalash asoslangan ingibitori – ferroxromlignisulfonat bilan tо‘ldirishga asoslangan, suvli qazilmalar tuprog‘i jinslarining girdoblanishini bartaraf etuvchi usul taklif etilgan. О‘tkazilgan naturaviy eksperimentlar orqali ushbu usulning yuqori samaradorligi tasdiqlangan.
"Pavlogradugol" ICHB “Koinot qahramonlari” nomli shaxasida gor. 370 m magistral shtrekiga ingibitor bilan ishlov berilganda, girdoblanish kattaligi 0,7 — 1,2 m dan to 0,2 - 0,5 m.gacha pasaytirildi, bu esa 600 m ortiq masofada teskari qubbani о‘rnatishdan bosh tortish imkonini berdi.
Yuqorida bayon etilgan tadqiqotlar natijalari va kо‘mir qazib olishning prinsipial tarzda yangi, noan’anaviy uslublarini yaratish uchun ularga asoslangan shart-sharoitlar, ularning amaliy tarzda amalga oshirilishini ta’minlovchi ilmiy va texnikaviy muammolarni shakllantirish imkonini beradi [18].


Adabiyotlar
Rjevskiy V.V., Novik G.Y. Osnovi fiziki gornix porod. - M.: Nedra, 1984.
Arene V.J. Geotexnologicheskiye metodi dobichi poleznix iskopayemix.-M.: Nedra, 1975.