8-ma’ruza. Litosfera va yer resurslar tushunchasi. Eroziya va deflyatsiyadan muhofaza qilish chora-tadbirlari

Yerni sаqlаshgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr.
Er resurslarini saqlab qolishda suvni saqlab tuprоqni kurishidan ximoya qilаdigan o’simliklarni, ya’ni o’rmоnlarni ahamiyati juda katta.
Rekultivatsiya deganda buzilgan tabiiy territorial komplekslarni yaxshilash va qayta tiklashga karatilgan chora-tadbirlar tushuniladi.
Buzilgan erlarning maxsuldorligini va xalk xujaligidagi qayta tiklash maksadida olib boriladigan ishlar ikkita bosqichdan iboratdir:
1. Tog’-texnik rekultivatsiyasi - bu yer maydonlarini keyinchalik o’zlashtirish maksadida tayyorlashdir (otvallarni planlashtirish, ularni maxsuldor tuprоqlar bilan koplash, va x.k.)
2. Biologik rekultivatsiya - bu erlarni biologik xossalarini, ya’ni maxsuldorligini qayta tiklashga karatilgan chora tadbirlardir; ular tog texnik rekultivatsiyasidan keyin olib boriladi.
Hozirgi kundagi katta muammolardan biri bu cho’llarni tarqalishini to’xtatishdir.
Qumlarning bostirib kelishidan himoya qilish maqsadida har xil to’siqlar quriladi. Bu passiv kurashishdir. Qumlarning bostirishidan aktiv kurashish yo’li-o’simliklarni ko’paytirish.
Qumlarning harakatchanligini bostirishning yana bir yo’li - yopishqoq moddalarni ya’ni mazut, bitum, gudronlarni quyishdir. Ular qum zarrachalarini bir-biri bilan yopishtirib plyonka hosil qilаdi. Shu maqsadda suvda еruvchan poliеlektrolitlar ham ishlatilsa bo’ladi. (K-4, K-9).
Litosferani muhofaza qilishda o’rmоnlarni saqlash muhim ahamiyatga еgadir. Atmosferadagi kislorod balansini saqlash, darelarni gidrologik tartibini saqlashda o’rmоnlarni ahamiyati juda katta. Urmon tabiiy va sanitar-gigienik ahamiyatga ham еgadir. O’rmon - bu Yerning o’pkasidir. O’rmonning 1 gektari bir yilda 5-10 t. SО₂ -ni yutib 10-20 t О₂ ishlab chiqaradi. O’rmonlarning miqroklimat tashkil qilishda ham ahamiyati kattadir.
Hozirgi vaqtda yong’nlar o’rmоnlarga katta zarar etkazmokda. Organik moddani yo’q qilish bilan birgalikda enginlar turli xil gribok bakteriyalarni kupayishiga ham olib keladi. Dunyo miqyosidagi o’rmоn eginlarni 97%-ga insonlar sababchi buladi.
Shuning uchun ham enginlarga qarshi profilaktik ish olib borish, ularni vaqtida aniqlab, topib, uchirish-juda muxim vazifadir .
Bundan tashkari o’rmоnlarni qayta tiklash va kupaytirish ishlari qayta miqesida olib borilishi zarurdir.
Yer osti, ulardan oqilona foydalanish ham litosferani muhofaza qilishning asosiy vazifalaridan biridir.
Yer osti boyliklarini muhofaza qilish fakatgina tog’-kon ishlarini olib borish sanoati sohasi bilan chegaralanmaydi. Bunga foydali qazilmalarni olish bilan bog’liq bulmagan erlarni muhofaza qilish ham kiradi. Bu er ostidagi injenerlik inshootlari, omborlari barpo еtish, ishlab chiqаrishning zaharli chiqindilarini kumib yuborish, er ostida tadqiqot va sinovlarni utkazish kabi tadbirlar kiradi.
Ilmiy va ma’naviy boylikka еga bo’lgаn erlar, ya’ni geologik yodgorliklar ham muhofaza qilinishi zarurdir.
Bundan tashkari foydali qazilmalar konlari suv toshqilаridan, buzilishlaridan va x.k. ofatlardan ham muhofaza qilinishi kerak.
Yer osti boyliklarini muhofaza qilish - bu yer qatlamidan va uning tarkibidagi foydali qazilmalardan oqilona fodalanishdir, olingan mineral xom ashyodan uni qayta ishlash jаrаyonida kompleks va to’liq foydalanishdir. Bu - xalk xujaligida mineral resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqаrishdagi hosil bo’lgаn chiqindilarni utilizatsiyalash, ya’ni mineral xom ashyo va enilgi yo’qolib ketishga yul qo’ymaslik, hamda atrof muhitga salbiy ta’sirini kamaytirishdir.
O’zbekiston Respublikasining yerlari va ularning ekologik holati
O’zbekiston Respublikasining hududi 447,4 ming km², o’rmonlar 54,4 ming km², qishloq xo’jalik maqsadlari uchun foydalaniladigan erlar 289,2 ming km², sug’oriladigan erlar 43 ming km², tabiiy yaylovlar 222,9 ming km² ni tashkil yetadi.
Respublikamizdagi kam hosilli sug’oriladigan ekin maydonlari (ming gektar hisobiga) quyidaga jadvalga keltirilgan.
4 — jadval.

№	Erlar	Jami	SHundan paxta ekiladigani
1.	Kuchli sho’langan erlar	238,4	196
2.	Botqoqlashgan yoki kuchli namlangan erlar	24,7	21,7
3.	Gipslashgan erlar	200	108
4.	Toshloq erlar	50,6	41,8
5.	Suv ta’siridi eroziyaga uchragan erlar	50,5	34
	Jami	564,2	402,4

SHuni alohida ta’kidlash kerakki, yaylovlarni tez sur’atlar bilan o’zgartirish natijasida Orol dengiziga kelib tushadigan suv miqdori keskin kamayib borishini inobatga olib, 1991 yildan boshlab reepublika miqiyosida yangi erlarni ochish taqiqlab qo’yildi. Sug’oriladigan erlarni kamaytirish faqat suvning foydalanish koeffisientini oshirish yo’li bilan yoki Orol dengiziga boshqa suv manbalaridan suv keltirish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Ammo ushbu tadbirlarni amalga oshirish katta energiya va mablag’larni talab qiladi.

Respublikamizdagi sug’oriladigan yerlarning 15% tayyorlanadigan qishloq xo’jalik mahsulotlarini 98% ni beradi. Oxirgi 20-25 yil davomida sug’oriladigan erlarning sho’rlanishi 0,8 mln gektarga ortib, hozirgi paytda 2 mln gektar tashkil yetadi. Shundan 0,85 mln gektar erlar o’ta sho’rlangan yerlar hisoblanadi.
Qoraqalpog’istonda 90-95% erlar, Qashqadaryo va Xorazmda 60-70% yerlar sho’rlangandir, Respublikada 1748 ming gektar sho’rlangan erlar bo’lib, ulardan 241 ming gektari kuchli sho’rlangan erlardir. SHo’rlanish jarayonlari ayniqsa Qorakalpog’istonda, Buxoro va Sirdaryo viloyatida kuchaymoqda. Oxirgi 20-30 yil davomida tuproq tarkibida chirindi (gumus) miqdori (hosildorlikning asosiy ko’rsatkichi) 30-50% ga kamaydi. Bu esa, umumiy maydonning 40% ni tashkil yetadi. Barcha sug’oriladigan erlarning 40% ga yaqinini chirindi miqdori nihoyatda kam (1% gacha) bo’lgan tupoqlar egallaydi.
Respublika erlarining bonitet balli 60 ga tengdir. Bonitet balli Qoraqalpog’iston, Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida 18,7 ballni, Surxondaryo, Xorazm va Namangan viloyatlarida 70-76 ballni tashkil yetadi. Paxta ekiladitan erlarning eng sifatli 81-100 ballarga teng maydoni 0,7 mln gektar bo’lib, o’rtacha 11-60 ballarga teng 0,9 mln gektar, o’rtachadan past 21-50 ballarga teng maydoni 0,6 mln gektar erni tashkil yetadi.
Er unumdordigini pasayishiga tuproqning shamol va suv ta’sirida eroziyaga uchrashishi ham katta salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shamol va suv ta’sirida tuproqning eroziyaga uchrashishi natijasida er unumdorliga yildan-yilga pasayib bormoqda. Respublikamizda 21 mln gektar sug’oriladigan erlardan 0,7 mln gektar erlar o’ta va o’rtacha darajada deflyasiya (eroziya)ga uchragan. O’ta va o’rtacha darajada deflyasiyaga uchragan erlar Farg’ona vodiysida 165 ming gektar, Surxondaryoda 106 ming gektar, Qashqadaryoda 80 ming gektar va Buxoro viloyatida 52 ming gektarni tashkil yetadi.
Chorva mollarini surunkasiga bir joyda boqish va yaylovlarni o’z vaqtida almashlab turilmasligi sababli 22 mln gektar yaylov erlaridan b mln gektar erlar deflyasiyaga uchragan, 13 mln gektar erlar esa, suv ta’sirida eroziyaga uchragan.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, insonning biosferaga ko’rsatayotgan kuchli ta’siridan biri o’simliklar dunyosida vujudga keladigan kasalliklarga, zararkunanda hasharotlar va begona o’tlarga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy vositalaridir.
Shubhasiz, qishloq xo’jaligida insektisidlar, defolyantlar, gerbisidlar va boshqa kimyoviy moddalardan foydalanish natijasida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab-chiqarish ortadi. Ammo dixlordifeniltrixloretan (DDT) va boshqa insektisidlar, gerbisidlar, xlor va fosfororganik birikmalar ko’pchilik hayvonlar va hatto inson uchun xavflidir. DDT zaharli, ta’sirchan va barqaror modda hisoblanib, u biogeosenozlarda uzoq vaqt davomida saqlanib qoladi hamda to’planadi. Ma’lumotlarga qaraganda, uni turli hayvonlarning jigarida to’planganligi aniqlangan.
Respublikamizda zaharlangan erlar tarkibida DDT ning miqdori uning ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiyasi (RECHK)ga nisbatan 2-5 marotaba ko’proq to’plangan. Farg’ona, Andijon va Samarqand viloyatlari erlarida DDT ning miqdori uning RECHK siga nisbatan mos ravishda 26, 26,4 va 44 marotaba ko’proq mavjudligi aniqlangan.
Bundan tashqari, paxta yakkahokimligi, erlarni almashlab ekish ishlari rejasiz amalga oshirishi va xususan chorvachilikni rivojlantirish, em-xashak bilan ta’minlash maqsadida erlarga ko’plab mineral o’g’itlardan foydalanishga to’g’ri keldi. Natijada erga kechadigan barcha tabiiy biologik va biokimyoviy jarayonlar izidan chiqib ketdi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, keyinga yillarda pestisidlar bilan ishlov beriladigan yer maydonlari ancha qisqardi. Masalan, agar 1989 yilda bunday yerlar 2,3 mln gektarni tashkil etgan bo’lsa, 1991 yilga kelib 1,4 mln gektarni tashkil etdi. Bir gektar yerga solingan pestisidlar 36 kg dan 42 kg gacha ortdi. Xususan Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatida har bir gektar yerga mos ravishda 85 va 90 kg daya pestisidlar kiritilgan. Yiliga har gektar erga 400-500 kg atrofida mineral o’g’itlar solinib kelindi: Ma’lumotlarga qaraganda, fosforli o’g’itlar bilan birga tuproq tarkibiga ftor, uran, toriy va og’ir metall tuzlari singib bordi. Zararkunanda va hasharotlarga qarshi sepiladigan dorilarning atigi 1% gina foydali ta’sir ko’rsatadi, qolgan 99% tuproq, suv, havo va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga singib boradi. Natijada tuproq tarkibidagi foydali miqroorganizmlar qiriladi, tuproq va er osti suvlari ifloslanadi va inson sog’ligiga katta salbiy ta’sir yetadi. Ma’lumotlarga qaraganda, ishlab chiqarilayotgan kimyoviy moddalarning ishlatish koeffisienti nihoyatda past: kaliy va fosforli ug’itlarning 30%, azotli o’g’itlarning 50% o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmasdan qolib, ular suv ta’sirida yuvilib, er usti va er osti suvlarini ifloslanishiga sabab bo’lmoqda.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, dehkonchilik bilan shug’ullanadigan erlarda tuproqning ekologik holati nochordir. Er maydonlarining ifloslanishiga kimyoviy moddalarni bir joydan ikkiichi joyga uzatish, ularni saqlash, ishlatish uchun kerakli texnikaning nosozliga yoki etishmasligi, o’simliklarni himoya qilish xizmatining qoniqarsiz ishlashi sabab bo’lmoqda. Ekologik nuqtai nazardan olib qaraganda respublikamizda er resurslaridan to’liq foydalanilmaydi. Natijada er hosildorligi va chorvachilik mahsulotlarining mahsuldorligi pastligicha qolmoqda.