8-ma’ruza son va uning xususiyatlari. Olmosh. Olmoshning ma’no turlari reja

Miqdor sonlar narsa-buyumni sanash, donalash, taqsimlash yoki taxminlab ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Miqdor sonlar quyidagi xususiyatlari bilan tartib sonlardan farqlanadi:

– miqdor sonlar o‘ziga xos morfologik ko‘rsatkichlarga ega; tartib sonlar -(i)nči /-(ı)nčı qo‘shimchasi orqali yasaladi;

– miqdor sonlar hisob so‘zlari (numerativlar) bilan birga qo‘llanadi; tartib sonlar numerativlar bilan qo‘llanmaydi;

– miqdor sonlar juftlashib keladi, tartib sonlar juft holda kelmaydi;

– miqdor sonlar birikma holda (üčdän bir) ishlatiladi; tartib sonlar birikma holda qo‘llanmaydi;

– miqdor sonlar -lar affiksini olib, taxminiy miqdorni bildiradi, tartib sonlar, -lar affiksini olib otlashadi: Birinčilärgä mukāfāt berilädi.

Sonlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: sodda son va qošma son.

Sodda sonlar bir o‘zakdan iborat bo‘ladi: bir, beš, sakkiz. Qo‘shma son ikki va undan ortiq sonlardan iborat bo‘ladi: on tӧrt, on beš. Aslida ikki o‘zakdan tuzilgan altmıš (altı-mıš), sakson (sakkiz on), toqson (toqqız on) sonlari hozirgi kunda bir o‘zak sifatida qaraladi.

Son so‘z turkumiga doir so‘zlar turkiy tillarda fin-ugor tillariga nisbatan ancha qadimiydir. Sonlarni hosil qilishda chuvash tilida undoshlar geminatsiyasi kuzatiladi: ike yan “ikki kishi”, ikke “ikki”.

Turkiy tillarda tartib sonlarning asosiy modellari oldindan orqaga qarab hosil qilinadi. Qadimgi turkiy til va uyg‘ur tilida orqadan oldinga (13 - üč yigirmi), qirg‘iz tili shevasida (39 - bir kam qırq) o‘ziga xos ko‘rinishlarda uchraydi.

Chuvash tilidagi sonlar ham boshqa turkiy tillardan farq qiladi.

Chuvash tilida sonlar to‘rt guruhga ajratiladi: miqdor son, jamlovchi son, taqsim son hamda kasr son. Ba’zi miqdor sonlar ikki shaklga ega bo‘ladi - to‘la va qisqa. To‘la shakl qisqa shakldan oxirgi bo‘g‘indagi undoshning cho‘zilishi bilan farq qiladi, yozuvda esa ikkilamchi harf bilan belgilanadi. Agar miqdor sonlar sanalayotgan narsa-predmetning nomi bilan birga kelsa, qisqa shaklda qo‘llanadi.

Jamlovchi sonlar miqdor sonlarning to‘liq shakli, ya’ni III shaxsga tegishli bo‘lgan qo‘shimchalarni qo‘shish bilan yasaladi. Ular berilgan miqdordagi narsa-predmet guruhini ajratib ko‘rsatishda ishlatiladi. Masalan, ikkete “ulardan ikkitasi”, vissete “ulardan uchtasi” va shu kabilar. Jamlovchi sonlarga qo‘shiladigan -te qo‘shimchasi berilgan sondagi barcha narsa-predmetlar guruhini bildiradi, masalan, ikketete “ikkala”, vissetete “uchala” va h.k.

Taqsim yoki ajratish sonlari narsa-predmetning miqdorini ifodalab, har bir taqsimot qatnashchisining ulushini bildiradi. U miqdor sonlarning qisqa shakliga -šer va -šar affikslarini qo‘shish orqali yuzaga keladi:- ikter, višer.

Chuvash tilida tartib sonlar miqdor sonlarning to‘liq shakliga -meš (-leš)- affiksini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi, masalan, perremeš “birinchi”, ikkeleš “ikkinchi” va h.k.

Kasr sonlar chuvash tilida rivojlanmagan, ular miqdor sonlar yoki tartib sonlar orqali yoziladi, masalan, sura “yarim”, čerek “chorak”.