8-ma’ruza sun’iy intellekt reja intellekt belgilari: robototexnika, mexatronika va sun’iy intellekt

Intellektual tizim (IT) - bu dasturiy ta‘minotga ega bо‗lgan texnikaviy qurilma 
(kompyuter) bо‗lib, tashqi xolat va ta‘sirlarga qarab о‗z parametrlarini sozlab, 
masalani yechish qobiliyatiga ega bо‗lgan qurilma hisoblanadi. 
Identifikator, ID (inglizcha data name, identifier) - bu obyektning о‗ziga xos 
xususiyati bо‗lib, uni boshqa obyektlardan ajratib olishga imkon beradi. 
Ekspert tizimlar – bu aniq fan soxasidagi mutaxassislarning bilimlari 
tо‗plovchi va kam ixtisoslashgan foydalanuvchilarga konsultatsiya uchun empirik 
tajribasini tirajlashtiruvchi (nusxasi yozish) murakkab dasturlar kompleksi. 
Neyron tarmoqlari sun‘iy intellektning yо‗nalishlaridan biri bо‗lib, uning 
maqsadi inson miyasi tomonidan olib boriladigan analitik mexanizmlarni 
simulyatsiya qilishdir. Odatda neyron tarmoq hal qiladigan vazifalar tasniflash, 
bashorat qilish va tan olishdir. Neyron tarmoqlari о‗zlarining tajribalarini yо‗l 
qо‗yilgan xatolarga asoslanib, mustaqil ravishda о‗rganish va rivojlantirishga qodir. 
Neyron tarmoqlari - bu sinapslar bilan bog‗langan neyronlarning ketma-ketligi. 
Nerv tarmog‗ining tuzilishi dasturlash dunyosiga tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri biologiyadan 
kelib chiqqan. Ushbu tuzilish tufayli mashina har xil ma‘lumotlarni tahlil qilish va 
hatto yodlash qobiliyatiga ega bо‗ladi. Shuningdek, neyron tarmoqlar nafaqat 
kiruvchi ma‘lumotlarni tahlil qilish, balki ularni о‗z xotiralaridan kо‗paytirishga 
qodir. 
Boshqacha qilib aytganda, neyron tarmog‗i - bu inson miyasini mashinada talqin 
qilishdir, u millionlab neyronlarni о‗z ichiga oladi, ular elektr impulslari shaklida 
ma‘lumotlarni uzatadi. 
Neyron tarmog‗i - bu sun‘iy intellektga ega mashinalarni yaratish uchun 
matematik modellar yordamida inson miyasining ishini simulyatsiya qilishga urinish. 
Sun‘iy neyron tarmog‗i odatda о‗qituvchi bilan birga tayyorlanadi. Bu shuni 
anglatadiki, haqiqiy qiymatlarga ega bо‗lgan misollarni о‗z ichiga olgan о‗quv 
tо‗plami (ma‘lumotlar tо‗plami): teglar, sinflar, kо‗rsatkichlar. 
Misol uchun, agar siz matnning hissiyotini baholash uchun neyron tarmoq 
yaratmoqchi bо‗lsangiz, ma‘lumotlar tо‗plami har biriga mos keladigan hissiy 
reytingga ega jumlalar rо‗yxati bо‗ladi. Matnning tonalligi salbiy yoki ijobiy ma‘no 
beradigan belgilar (sо‗zlar, iboralar, jumla tuzilishi) bilan belgilanadi. Matn 

---

95 
tuyg‗usini yakuniy baholashdagi xususiyatlarning og‗irliklari (ijobiy, salbiy, neytral) 
asab tarmog‗ini о‗qitish paytida hisoblanadigan matematik funksiyaga bog‗liq. 
Odamlar ilgari xususiyatlarni qо‗lda hosil qilishgan. Kо‗proq funksiyalar va 
og‗irliklar qanchalik aniq tanlangan bо‗lsa, javob shunchalik aniq bо‗ladi. Neyron 
tarmoq ushbu jarayonni avtomatlashtirdi: 
Sun‘iy neyron tarmog‗i uchta tarkibiy qismdan iborat: 

Kirish qatlami; 

Yashirin (hisoblash) qatlamlar; 

Chiqish qatlami. 
Bunday neyron tarmoqlari ikki bosqichda о‗qitiladi: 
• xatoning oldinga tarqalishi; 
• Xatoning orqa nusxasi. 
Xatoning oldinga tarqalishi paytida javobni bashorat qilish amalga oshiriladi. 
Backpropagation haqiqiy javob va taxmin qilingan javob о‗rtasidagi xatoni 
minimallashtiradi. 
Nazorat savollari 
1. Sun‘iy intellekt tarixi haqida nimalarni bilasiz? 
2. Intellekt sо‗zining lug‗aviy ma‘nosi nimani anglatadi? 
3. Robototexnika tarixi haqida nimalarni bilasiz? 
4. Robototexnikaga ta‘rif bering? 
5. Mexatronika nima? 
6. Mexatronika va robototexnika orasidagi umumiylik nima? 
7. Identifikator atamasi nimani anglatadi?
8. Ekspert tizimlar nima? 
9. Sun‘iy neyron tarmog‗i nechta tarkibiy qismdan iborat? 
10. Neyron tarmoqlari necha bosqichda о‗qitiladi?