8-Mavzu. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutgini o`stirishning metodik masalalari

8-Mavzu. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutgini o`stirishning metodik masalalari.

Reja:

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bola nutqining grammatik tizimini shakllantirish.
   
2. 
   Muloqot vositalari.
   
3. 
   Maktabgacha katta yoshdagi bolalar bilan muloqot.
   
4. 
   Maktabgacha katta yoshdgi bolalar uchun mashg’ulotlar ishlanmasi.
   

Tayanch tushunchalar: grammatik tuzim, nutqiy psixologik rivojlantirish, umumiy psixologik rivojlantirish, predmetli harakat, muloqot vositalari, emotsional bogliqlik, agrammatizmlar, bilingv shakllanish, monolingval vaziyat, multilingval vaziyat.


1. Maktabgacha yoshdagi bola nutqining grammatik tizimini shakllantirish.
Bola tilining grammatik tizimini wz vaqtida shakllantirish - uni twlaqonli nutqiy va umumiy psixologik rivojlantirishning muhim sharti hisoblanadi.
Tilning grammatik tizimini bola predmetli harakatlarni wzlashtirish bilan uzviy bog’liqlikda bilishni rivojlantirish asosida egallaydi. Maktabgacha yoshdagi bola nutqining grammatik tizimini shakllantirish morfologiya (swzlarni rodlar, sonlar, kelishiklarga qarab wzgartirish), swz hosil qilish (maxsus vositalar yordamida bir swz negizida boshqa swzni hosil qilish), sintaksis (oddiy va qwshma gaplarni tuzish) ustidagi ishlarni wz ichiga oladi.
Bolalarning grammatik rivojlanishi boshqarishni pedagog eng avvalo ham bolaning wzi bilan (dialog shaklida), ham boshqa bolalar bilan birgalikdagi muloqot faoliyati vositasida amalga oshirishi lozim.
Bolalarda grammatik tizimni - sintaksis, morfologiya, swz hosil qilishni shakllantirish wzining alohida xususiyatlariga ega bwlib, ularni rivojlantirish uchun pedagog turli vositalarni qwllashi darkor. Morfologiya va swz hosil qilishni wzlashtirish uchun rag’batlantiruvchi til wyinlari; sintaksisni rivojlantirish uchun esa keng fikr bildirish, motivatsiyani yaratish muhim.
Ma`lumki, bolalar wz iqtidoriga qarab turlicha darajada rivojlanadi va wz navbatida pedagogning rahbarligi ham bosqichli xususiyatga ega bwladi. Bola hayotining beshinchi yilida pedagog rag’batlantirishga (gap swz hosil qilish va swz ijodkorligi xususida bormoqda); oltinchi yilda - gap tarkibini eng oddiy tahlil qilish, nutqning grammatik to’g’riligini shakllantirishga (so’z wzgartirishda); ettinchi yilda - hosila so’zlar wrtasidagi rasmiy- semantik munosabatlarni oddiy tahlil qilishga, nutqiy ijodkorlikka, murakkab sintaktik tuzilmalarni ixtiyoriy tuzishga alohida e`tibor berishi lozim.
Didaktik wyinlar va grammatik mazmundagi mashqlar bolalarning tilga oid wyinlarini, ularning grammatika sohasidagi faolligini rag’batlantirishning muhim vositasidir. Pedagog bolalarga swz birikmasini wylab kwrish, swngra gapda swzlarni bir-biri bilan twg’ri bog’lash qobiliyatini wrgatishi zarur.
Bolalar fikrlarida murakkab sintaktik tuzilmalarni shakllantirishni yozma nutq vaziyatida, ya`ni bola matnni aytib turadigan, katta yoshli kishi esa, uni yozib boradigan vaziyatda amalga oshirish tavsiya etiladi.
Bolaga bir turdagi tuzilmalardan foydalanmagan holda swzlarning twg’ri tartibini qwllashni wrganishda yordam beradigan mashqlarga alohida e`tiborni qaratish zarur. Muhimi, bolada gap tarkibi haqida va har xil turdagi gaplarda lekcikadan twg’ri foydalanish haqida oddiy tasavvurlar shakllansin. Buning uchun bolalarga gapda swzlarni biriktirishning turli usullarini, swzlar wrtasidagi ayrim mazmunli va grammatik bog’liqliklardan foydalanishni hamda gapni intonatsion jihatdan rasmiylashtirishni wrgatish zarur.
Shunday qilib, nutqning grammatik tizimini shakllantirish jarayonida sintaktik birliklar bilan amallar bajarish kwnikmasi shakllanadi, muayyan muloqot sharoitida va ravon monologik fikrlarni tuzish jarayonida til vositalarini ongli ravishda tanlash ta`minlanadi. Bola tilining grammatik tizimini shakllantirish uning nutqi (tili) rivojlanishining umumiy oqimida rwy berishi lozim; pedagogik rahbarlik shakllari va metodlari umumiy nutqiy rivojlanishning bosqichma-bosqich xususiyatga egaligini, eng avvalo dialog va monologni, swzgacha bwlgan mazmunli-semantik tizimdan vaziyatga oid ixtiyoriy iborali nutqqa wtish (undan keyinchalik dialog va monolog rivojlanadi), bolalarning nutqiy havaskorligi sohasi sifatida tengdoshlar bilan muloqotning dialogik shakllarini wzlashtirishni hisobga olishi lozim.