8-mavzu: Oila, mahalla va ta’lim muassasasining bola tarbiyasidagi o’rni Reja

Rivoyat. Bir yo‘lovchi qishloq oralab ketar ekan, bir xonadon oldida turgan keksa kishiga yoshgina yigitning qattiq-qattiq gapirayotganda, qariyani beibo so‘zlar bilan haqorat qilayotgani ustidan chiqib qoldi. Keksa ko‘ziga yosh olib, bag‘ri xun bo‘lganicha uy oldidagi kundaustida o‘tirardi. Yosh yigit begona kishini ko‘rishi bilan uyga kirib ketdi, shunda yo‘lovchi keksa yoniga bordi, salom berib uni yupatmoqchi bo‘ldi.
- Ey otaxon, bu yigit kimki, sizni shunday haqorat qilyapti?
- O‘g‘lim,- deb javob berdi keksa ko‘z yoshini artgancha.
- Vo ajab!- hayron qoldi yo‘lovchi.
- Ey yo‘lovchi, ajablanma, men ham yoshligimda o‘zimning qo‘pol muomalam bilan otamning qalbiga ko‘p ozor bergan edim. Qarangki, otamga o‘tkazgan sitamim, o‘g‘limdan o‘zimga qaytdi!- dedi.
- Vo darig‘, qaytar dunyo ekan-da!- deb yo‘lovchi yo‘lida davom etdi.
Bu rivoyat muhokama qilinib, «o‘z ota-onangga qanday hurmat-e’tibor yoki bepisandlik ko‘rsatsang, kelajakda farzandlaringdan senga ham shunday hurmat-e’tibor yoki bepisandlik qaytadi», degan xulosa chiqariladi.
Kollektivizm ruhining bolaga singishi ham oiladan boshlanadi. Axir, bola birgalikda ovqatlanish, birgalikda ishlash, birgalikda dam olish, birgalikda to‘y-ma’rakalarda ishtirok etish jarayonida kollektiv-chilikka o‘rganib boradi. O‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini «Hotamnoma»dan (Toshkent, G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988) olingan quyidagi parchaga qaratadi.
«Hotam tug‘ulg‘on kuni olti ming o‘g‘ul Yamandin va atrofdin tavallud qildi. Ul bolalarni hozir qilib, olti ming enagaga bolalarni boqmoqg‘a buyurdi. To‘rt enaga – xush va shod va yoshni ilg‘ab (ajratib), Hotamni parvarish qilib, sut bermakka tayin qildi. Hotam sut emgali unamadi. Tayg‘a xabar berdiki:
- Hotam sut emmaydur?
Ahli nujumlarni hozir qilib so‘radiki:
- Bola nima uchun sut emmaydur?
Ahli nujumlar ayttiki:
- Bu o‘g‘ul sahovat birla olamda oti pur (mash-hur) bo‘ladur.
Toinki hamma tifllar va enagalar bir yerga jam bo‘lub, hamma bolalarg‘a sut berdilar. Hotam ham sut emdi».
Bu parcha Hotamning faqat sahovatpesha ekanligini ko‘rsatmaydi, uning xudbinlik qobig‘iga sig‘maydigan fe’l-atvorini ham bildiradi. Zotan oila a’zolarining barchasi dasturxon atrofida jam bo‘lib ovqatlanishida ham hikmat bor. Kollektivizmning dastlabki urug‘lari ana shunday inoq davralarda unadi.
O‘zbek xalqi qadimdan kollektivizm an’analarini mahkam tutgan. Qo‘shnining boshiga og‘ir kun tushsa, atrofdagi odamlar darhol yetib kelishadi, har qanday ishini tashlab qo‘shniga yordam beradilar. Bu esa oilaning qaddini tiklab olishida muhimdir. Quyidagi hikoya o‘qib beriladi.
«Yakshanba kuni tom suvoq hashari bo‘ldi.
- Normat polvon hasharga aytibdi, nuqul ertaga suv muzlaydi-yov devdim, hayriyat, ertalab tursam kun issiq ekan,- deb dadamga hazillashdi hammadan ilgari yetib kelgan Fayzi bobo. Oldinma-ketin Ergash bo-bo, Rashid aka, Musulmonqul va Said akalar, ulardan sal keyin Bosim aka kirib keldi. Eng oxiri Mumin amaki chiqdi. Hamma yig‘ilguncha usta Fayzi bobo dadam bilan qilinadigan ishlarni maslahatlashib oldi, loyni borib ko‘rdi; kerakli narsalarni tez tayyorlashni dadamga buyurdi. xasharchilar supaga o‘tirib, loviya va atirgul gulbargi solib pishirilgan sut choyni maqtab-maqtab ichishdi. O‘rinlaridan qo‘zg‘almoqchi bo‘lgan hasharchilarga:
- O‘tiribsizlar-da, avval choy ichib olinglar,- deb manzirat qilgan edi, Fayzi bobo dadamni qattiq koyib berdi:
- Polvon, siz odamlarning badanini sovutmang! Ular oshga emas, ishga kelganlar! Qani, turdik bo‘lma-sa! Omin!..
Fotiha o‘qilib, hamma o‘rnidan turdi. Fayzi bobo bir zumda odamlarga ish taqsimladi. Ergash bobo usta katta uyga deraza o‘rnatguncha tomga chiqib andava tortib turadigan bo‘ldi. Soli aka ham tomga loy tashishga tayinlandi. Qo‘shnimiz Mo‘min amaki keksa bo‘lgani uchun yengilroq ishga qo‘yildi; u paqirlarni loydan tozalab, tagiga oz-oz suv solib turishi kerak edi. Ustaning gapi bilan Musulmonqul aka loyxonaga tushdi, chunki faqat ugina usta boboning ko‘nglidagidek loy qila olardi. Polvonkelbatli Said aka usta aytib o‘tirmasdanoq loyni tortib olish uchun tomga chiqa boshladi. U bu vazifani baribir o‘ziga qolishini yaxshi bilardi. Axir, u haqda odamlar: «Machitning tomiga ham bir siltov bilan loy chiqargan!- deb gapirib yurishardi-da! Loyni paqirlarga solib ayvonning oldiga olib borish dadam bilan Rashid akaning zimmasiga tushdi. Usta bobo meni ham ishsiz qoldirmadi, paqirlarni ilgakka ilib yuboradigan «lavozim»ga tayinlandim.
Usta bobo: «Meni nima ishga tayinlaysiz?»- deb ko‘zlarini jaltanglatib turgan Bosim akaga qarab:
- Bosimboy, siz tomga chiqing! Sizga past havfli! - dedi.
Bu gapni eshitib hamma kulib yubordi. Chunki usta boboning gapi tagida gap bor edi. Bosim aka kimnikiga hasharga bormasin, bir-ikki soat ishlamasidan qizi yoki o‘g‘li borib, uyga mehmon kelgani yo boshqa bir sababni aytib chaqirib ketarkan: aslida Bosim aka hasharga ketish oldidan bolalariga shunday deb tayinlab kelarkan, o‘zi ishyoqmas emasmi, shu bahonada ancha vaqt yo‘qolib ketib, dam olib yana hasharga qaytardi. Dastlab odamlar buni bilsalar ham bilmaslikka olishibdi, bu odatini tashlayvermaganidan so‘ng bir-ikki marta yuziga ham aytishibdi, lekin Bosim akada o‘zgarish bo‘lmapti. Bir kuni Bosim aka ham hashar qilibdi. Odamlar endi ish boshlashgan ham ekan, Soli akaning o‘g‘li kelib: «Uyga mehmon keldi!»—deb otasini ergashtirib ketibdi. Yana bir ozdan so‘ng boshqasining qizi kelibdi; shunday qilib, birining qizi, birining o‘g‘li kelib turli bahonalarni aytib, otalarini chaqirib ketaveribdi, oxiri hech kim qolmabdi. Soli akaning quvnoq tovushi eshitildi:
— Hoy, Bosim aka! O‘g‘lingiz kelayapti, uyga mehmon keldi-yov!
Hasharchilarning qah-qah otib kulishlaridan atrof jaranglab ketdi. Bu qah-qah-qah Bosim akaning o‘zi ham qo‘shilib, zavqi oshganidan tizzalariga urib kulardi. Men ba’zan arzimagan narsa uchun bir-birlari bilan xirillashib qoladigan bu qishloq odamlarining hashar paytida aka-ukadek bo‘lib hazil-mutoiba gaplar aytishib, jon-dildan berilib ishlashlariga qoyil qolib turardim. Mana, usta bobo birpasda ikkita derazani o‘rnatib bo‘lib, tomga chiqdi. Hasharchilar: «Tezroq qimirlanglar, usta bobo tomga chiqdilar»,- deb bir-birlarini shoshiltira boshladilar. Darhaqiqat, usta bobo qo‘liga andavani olib yenglarini shimardi. Rashid aka Musulmonqul akaning paqirga solgan loyini ko‘tarib ketarkan, sekingina:
- Usta yengini shimarayapti, o‘ldim deyaver, Musulmonqul!- dedi.
- Parvo qilma Rashid, charchab qolsang, loyni ketmon bilan shu yerdan otib tomga chiqarib yuboraveraman,- dedi Musulmonqul aka paqirlarni loyga to‘ldirar ekan.
Usta bobo esa tom suvashni boshlash oldidan dadamga dedi:
- Polvon, kelinga aytasiz-da, tushlikka o‘sha zo‘r sho‘rvadan bo‘lsin.
- Xo‘p bo‘ladi, usta bobo,- dedi dadam.
Ayam tayyorlaydigan sho‘rva qishloqqa mashhur edi. U sho‘rvaga, oshqovoq, lavlagi, kartoshka, no‘xat solib, shunday boplab pishirardiki, ularning hech qaysisi ezilib ketmas, huddi joyida turib pishgandek bo‘lib, sho‘rva suvining ta’mi esa ichgan odamning og‘zidan bir umr ketmasdi. Usta bobo ana shunaq.a sho‘rva haqida gapirayotgandi. Uning gapi bu sho‘rvaning mazasini tez-tez tatib turadigan Mo‘min maslahatga ham juda yoqib tushdi.
- Ichimsiz-da, usta, ichimsiz!- deb qo‘ydi u.
- Mulla Mo‘min, hotirjam bo‘ling, siz sho‘rvaga loyiq. ish qilayotganingiz yo‘q,- dedi usta bobo.
- Hoy, usta, ko‘rayapsizmi, men bu yerda qanday o‘lib-tirilayapman! - U shunday deb o‘zini ko‘rsatmoq.chi bo‘l-di, o‘rnidan turib, jilpanglab paqirlarga suv quyayotgan edi, o‘zi suv to‘kaverib, sirpanchiq qilib yuborgan loyxonaning chetidan sirpanib ketdi; muvozanatini saqlash uchun qaddini tiklashga harakat qildi-yu, o‘zini o‘nglab ololmay bor bo‘yicha shaloplab loyxonaga qulab tushdi. Hamma qah-qah otib kulib yubordi. Mumin amaki og‘ziga kirib ketgan loyni zo‘r berib tuflab:
- O, bachchag‘ar! O, bachchag‘ar! - derdi.
Musulmonqul aka tovushini baralla qo‘yib, baqirdi:
- Hoy, odamlar! Maslahat bilan Mo‘min amakini loyxonadan qanday chiqarib olamiz, endi! Ha-ha
- Ha-ha-ha …
- Said, arqoningni tashla, qaynatangni bog‘lab beray, - dedi Musulmonqul aka yana ha-halab kularkan.
Mumin amaki kulgi sadolari ostida apil-tapil loyxonadan chiqib kiyimini almashtirib kelgani uyga jo‘nab qoldi.
Bu samimiy kulgilar, nazarimda, xasharchilarning charchog‘ini yozib yubordi; ular ishni yanada jadallatib yubordilar; ust-boshlari, yuz-qo‘llari loy bo‘lib ketganiga qaramay, usta boboni kutdirib qo‘ymaylik, deb bir-birlarini shoshirib ishlashardi.Mana, Mumin amaki ham kiyinib kelib o‘z o‘rnini egalladi. Hasharchilar tushlik payti ham uzoq o‘tirishmadi; bir kosadan sho‘rva ichishdi va yana turib ketishib shu bilan kechgacha ishlashdi. Ayam tandir-o‘choqlarini ham suvatib oldi; hammadan ham u xursand edi, har ikki gapning birida: «Hovlimizga fayz kirib qoldi!» - derdi. Chindan ham katta uyga deraza qo‘yilishi, atrofi yaxshilab suvalishi hovlimiz chiroyiga chiroy qo‘shgan edi».¹
Bu hikoyadan ko‘rinadiki, hamqishloqlar bir oiladek yashab, bir-birlaridan xabardor, bir-birlariga mehribon bo‘ladilar, qishloqning, kollektivning ishi haqida hisob berib turadilar, bir-birlarini va shu asnoda bolalarini ham kollektiv ruhda tarbiyalaydilar.
Ibn Sino kollektivdan, jamiyatdan ajralib tarbiya topgan bolaning baxtsiz bo‘lib qolishini ta’kidlaydi. Inson oilada dunyoga kelgani bilan jamiyatga aloqadordir. «Forobiy fikricha, insonning va jamiyatning g‘alabaga erishuvi, yaxshilikni qo‘lga kiritishi, axloqiy va aqliy mukammallikka erishuvi, inson va jamoaning o‘z qo‘lidadir. «… tabiiy boshlang‘ichlar ta’siri ostida kamol topib insonga aylanishgina kifoya qilmaydi, chunki inson bo‘lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so‘zlash va kasb-hunarga muhtojdir».² O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu ehtiyojlar jamiyatda qondiriladi. Marksizm-leninizm asoschilari bu masalani atroflicha hal qilib berishgan. Kollektiv jamiyatning kichik bir bo‘lagi, u shuning uchun ham o‘zida jamiyatning siyosiy, axloqiy, estetik va boshqa g‘oyalarini mujassamlashtiradi (I.V.Dubrovina).
Kollektiv haqidagi pedagogik qarashlar A.S.Makarenko, N.K.Krupskaya va boshqa sovet pedagoglarining ishlarida o‘z aksini topgan. Kollektiv bir maqsad, bir intilish yo‘lida birlashgan, shu maqsad yo‘lida iqtisodiy tafakkur, ijodiy kuch-quvvatlarini, faoliyatlarini bag‘ishlaydigan kishilar guruhidir. Kollektivizm tuyg‘usi ham ana shu uyushgan shaxslarning ma’naviy-ixtiyoriy birligidan kelib chiqadi va shaxs, guruh, jamiyatning maqsad yo‘lida birlashuvi bilan belgilanadi. Kollektivizm jismoniy, aqliy mehnat faoliyatida, ma’naviy-axloqiy sifatlarning ma’lum ma’noda umumiy bo‘lishida yaqqol ko‘rinadi. Shunga ko‘ra shaxs kollektivda, jamiyatda mehnat qiladi, jamiyatning kichik bir tabiiy hujayrasi bo‘lgan oilada yashaydi. Jamiyatning qanchalik rivojlanganini oila farovonligida, shaxsning kamolotida qurish mumkin. Yoki shaxsning barkamolligi, oilaning to‘la-to‘kisligiga qarab, jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-axloqiy ahvolini bilish mumkin. Chunki, shaxs-oila-jamiyat munosabatlari o‘zaro mustahkam bog‘langan. Shuning uchun shaxs oila - jamiyat muhitida shakllanadi, kamol topади.