8-mavzu. Qarag‘ay simonlar sinfi Reja
Download 423.61 Kb. Pdf ko'rish
|
Карагайсимонлар
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kordaitlar qabilasi — Cordaitales
- Qarag‘aylar turkumi — Pinus.
- Tilog‘och turkumi – Larix
- Sarvdoshlar oilasi – Cupressaceae .
|
8-mavzu. Qarag‘ay simonlar sinfi Reja: 1. Kordaitlar qabilasiningning kelib chiqishi va tuzilishidagi o‘ziga xos xususiyatlar. 2. Ginkgolar qabilasiga mansub Ginkgo bilobaning tuzilishidagi xususiyatlar. 3. Qubbalilar (igna barglilar) qabilasining morfologik tuzilishi, ko‘payishi va hozirgi kunda tarqalgan oilalari. Tayanch ibora va atamalar: nutsellus, endosperm, qubba, anteridial va protallial hujayralar, smola yo‘llari, chang nayi. Kordaitlar qabilasi — Cordaitales Bu qabilaga mansub o‘simliklarning paydo bo‘lish davri paleobotanik ma’lumotlarga qaraganda paleozoy erasining toshqo‘mir davriga to‘g‘ri keladi. Karbon davrida kordaitlar har ikkala yarim sharlarda keng tarqalgan. Ular balandligi 30 metrga qadar keladigan chiroyli o‘simliklar bo‘lgan. Poyasining faqat uch qismi shoxlangan. Barglari qattiq, bandsiz lansetsimon ingichka bo‘lgan. Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra kordaitlar qozirgi qubbalilarni eslatgan (96-rasm). Kordaitlar bir yoki ikki uyli o‘simliklar bo‘lib, erkak va urg‘ochi qubbalari alohida-alohida barg qo‘ltig‘ida joylashgan. Mikrosporofillar qipiqsimon bir necha mikrosporangiy (changdon)li, megasporofillar ham qipiqsimon tuzilishli, uchida bittadan urug‘murtak joylashgan. Urug‘murtakda sagovniklarning urug‘murtagi singari chang yo‘li, ikki qavat intigumentli yopqich qatlam etli, qalin, shirali ichki qatlam hamda ingichka yog‘ochlangan tashqi qatlamdan iborat bo‘lgan. Urug‘lanish barcha qazilma holda uchraydigan ochiq urug‘lilar singari spermatozoidlar yordamida bo‘lgan. Urug‘murtak to‘liq yetilmagan. Balki sagovniklarning urug‘murtagi singari uning yetilishi uzilib tushgandan so‘ng yerda davom etgan bo‘lishi mumkin. Kordaitlarning sagovniklar bilan o‘xshashlik xususiyatlari ularning qadimiy ajdodlari bir xil o‘simliklar bo‘lgan deb xulosa qilishga undaydi. Lekin ularning plaunsimonlar bilan ham bog‘liqlik tomonlari bor degan fikrlar ham yo‘q emas.
Bu qabila vakillari dastlab quyi perm davrida paydo bo‘lib, yura davrida ravnaq topgan va yer yuzining ko‘p qismi, ayniqsa uning shimolida keng tarqalgan va aksariyat qismi tashqi sharoitlarning keskin o‘zgarishi natijasida o‘lib ketgan.
1 – kordaitning umumiy ko‘rinishi; 2 – novdasi.
Ginkgolarning yer yuzida keng tarqalgan 20 dan ortiq turidan hozirgi kunda faqat bir turi, ya’ni ikki bo‘lmali ginkgo – Ginkgo biloba yovvoyi holda Xitoyda o‘sishi aniqlangan. Bu daraxt XI asrdan boshlab Xitoy va Yaponiyada xosiyatli o‘simlik sifatida diniy madrasalar qoshida o‘stirilgan. XVII asrda Yevropaga keltirilgan (97-rasm). Ginkgo balandligi 30-40 m ga qadar o‘sadigan daraxt o‘simlik. Uning poyasi sirt tomonidan to‘q kulrang po‘st bilan qoplangan. Poyasining ichki tuzilishi qubbalilar poyasining ichki tuzilishiga o‘xshash. Po‘sti yupqa, o‘zak va ikkilamchi yog‘ochlik yaxshi taraqqiy etgan. Novdalari ikki xil, siyrak bargli uzun va barglari g‘uj bog‘lam-bog‘lam bo‘lib joylashgan qisqargan novdalar. Barglari o‘ziga xos tuzilishli, bandli, uchburchaksimon, uchi ikki bo‘lmaga ajralgan, barg tomirlari dixotomik joylashgan, qishda to‘kiladi. Ginkgo ikki uyli o‘simlik sporofillari qisqargan novdalarda to‘plangan. Mikrosporofillari to‘pgulga o‘xshash to‘p-to‘p bo‘lib joylashgan. Megasporofillari uzun bandli odatda ikki megasporangiyli, ularni megasporofil qoldiqlari o‘rab turadi. Changlanishi shamol yordamida. Mikrosporaning o‘sishi, urug‘lanishi va urug‘ining shakllanishi sagovniklarga o‘xshash. Lekin ko‘p xivchinli spermatozoidlari bularda sagovniklarnikiga nisbatan ancha kichik. Urug‘lanishdan so‘ng vujudga kelgan urug‘ning tashqi qismi yumshoq va shirali ichki qatlamlari yupqa va qattiq bo‘ladi. Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra ginkgoning urug‘i olxo‘rinikiga o‘xshab ketadi. Uning yumshoq qismi ovqatga ishlatiladi.
97-rasm. Ginkgo biloba. 1 – erkak gulli qisqargan novda; 2 – mikrosporofillar; 3 – urg‘ochi gulli qiskargan novda; 4 – alohida gul to‘plami; 5 – urug‘ murtagining ko‘ndalang
kesimi; 6 – pishgan urug‘; 7 – urug‘ murtagining uch qismi: ин – integument, нц – nutsellus, пк – chang kamerasi, э – endosperm, ар – arxegoniy.
Urug‘ ichida ikki pallali va endospermli urug‘murtagi joylashgan. Urug‘ pallalari unib chiqish jarayonida yer bag‘rida qoladi. Ginkgolarning kelib chiqishini kordaitlarga bog‘lashadi. Lekin bu ikki qabila parallel ravishda urug‘li paporotniklardan kelib chikqan degan fikrlar ham bor. Ginkgoning xo‘jalik ahamiyatiga kelganda u asosan manzarali o‘simlik. Uning shu xususiyatini inobatga olib, Ukraina, Kavkaz va boshqa issiq iqlimli nam o‘lkalarda shaharlarni ko‘kalamzorlashtirishda foydalanadilar. Qubbalilar (igna barglilar) qabilasi — Coniferales
Qubbalilarning geologik tarixi yuqori karbon davridan boshlanadi. Ularning yuksalishi mezozoy erasining yura va ayniqsa bo‘r davriga to‘g‘ri keladi. Ular o‘simliklar olamining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ko‘p jihatdan o‘xshash belgilariga ko‘ra qubbalilar kordaitlardan kelib chiqqan degan xulosaga kelinadi. Bu davrda qubbalilarning ekologik va geografik jihatdan differensiallanishi sodir bo‘lgan va ular ayrim oilalilarining vakillari janubiy, ayrimlariniki esa shimoliy yarim sharlarda tarqalgan. Hozirgi paytda shimoliy yarim sharda qubbalilardan (nina barglilar) zarnabdoshlar (Taxaceae) va sarvdoshlar (Cupressaceae), janubiy yarim sharlarda esa araukariyadoshlar (Araukariaceae) va podokarpdoshlar (Podocarraseaye)ga taalluqli turlar uchraydi. Turining ko‘pligi jihatidan bu oila ninabarglilar orasida eng kattasi hisoblanib, ularning 560 dan ortiq turi ma’lum. Nina bargli o‘simliklar uchlamchi davrda ham yer yuzida keng tarqalgan. Ular 10 ta oilaga bo‘linib, uchtasi (Lebaxiyadoshlar –
qazilma holda uchraydi. Qolgan 7 oila vakillari hozir yer yuzining turli joylarida yovvoyi holda keng tarqalgan. Shulardan 3 tasi – Zarnabdoshlar (Taxaceae), Qarag‘aydoshlar (Pinaceae), Sarvdoshlar (Cupressaceae). Biz quyida ular to‘g‘risida batafsil fikr yuritamiz. Podokarpdoshlar (Podocarpaceae) oilasi. Oilaning vakillari asosan janubiy yarim sharlarda, tropik va qisman subtropik iqlimli mamlakatlarda tarqalgan. Uning 9 turkumi va 130 turi ma’lum. Bularning ham ko‘pchiligi daraxt va qisman butasimon o‘simliklar bo‘lib, poyasi bir qadar murakkab tuzilgan, barglari turli-tuman shakllarga ega. Ular orasida ingichka uzun va enli barglilari uchraydi. Aksariyat qismi ikki uyli changchi qubbalar hosil qiladi. Urug‘ qubbasi tashqi tomondan qattiq yog‘ochlangan po‘st bilan qoplangan. Bu oilaning asosiy xususiyatlarini o‘zida mujassamlantirgan turkumi podakarpus (Podocarpus) hisoblanadi. Uning 100 ga yaqin turi janubiy yarim sharlardan shimoliy yarim sharlarning tropik qismi tropik Afrika, tropik Amerikaga qadar keng tarqalgan. Muhim qurilish materiallari olinadigan daraxt hisoblanadi. Janubiy Afrikada faqat bir turi (P. macrophylla)dan manzarali o‘simlik sifatida foydalaniladi. Zarnabdoshlar (Taxaceae) oilasining 20 ga yaqin turi Sharqiy Osiyo va Janubiy Amerikada tarqalgan, uning faqat mevali zarnab (T. bacata) turi Toshkentda madaniy holda o‘stiriladi. Bu G‘arbiy Yevropa va Osiyoning relikt o‘simligidir. Zarnab mevali o‘simliklardan hisoblanib, uzoq umr (2-3 ming yil) ko‘radi. Uning balandligi 25 metrga boradi, yog‘ochi uzoq vaqt saqlanadi, har qanday sharoitga ham chiday oladi va soyaga bardoshli. Qubbasi navbatlashgan, ikki qator, uchi o‘tkir, to‘q yashil rangli. Zarnab ikki va bir uyli o‘simlik. Barg qo‘ltig‘ida joylashgan erkak qubbalari qalqonsimon mikrosporofillar to‘plamidan shakllangan, Changchisida havo kamerasi bo‘lmaydi, urug‘chi qubbasida urug‘ pardasi yo‘q. Megasporangiylar bittadan uchki novdalarning qo‘ltig‘ida joylashgan bo‘lib, urug‘ qipiqlari cheti bilan birlashib tovoqcha shaklini olgan. Urug‘ning sirti mevaga o‘xshash yumshoq. Shuning uchun ham mevali zardob deb yuritiladi. Yetilgan urug‘i ko‘pincha och qizil, yumshoq shirali. Tarkibida zaharli alkaloid bor. Zarnabning yog‘ochi qattiq, chirimaydigan bo‘lganligi tufayli, juda qimmatli hisoblanadi. zarnab turkuminiig 10 ga yaqin turi O‘rta yer dengizi atroflarida xususan uning janubiy qismida Yevropa, Osiyo va Janubiy Amerikada keng tarqalgan. Qarag‘aydoshlar oilasi —Pinaceae
Qarag‘aydoshlar turlarning soniga ko‘ra eng katta oila hisoblanadi. Uning 10 ga yaqin turkumga mansub 250 dan ortiq turi yer yuzining deyarli hamma qit’alarida keng tarqalgan. Xo‘jalik ahamiyati jihatidan ochiq urug‘li o‘simliklar ichida to‘rtinchi o‘rinda turadi. Poyasida yillik halqalar aniq ko‘rinadi, traxeoidlarining radial devorida hoshiyali tuynuklar bor. Aksariyat qismi bir uyli, qubbalilari bir jinsli. Changchi qubbalari to‘q sariq yoki qizil rangli. Changdonning ostki tomonida mikrosporangiylar ikkitadan joylashgan. Changida maxsus havo bo‘shliqlari bor. Urug‘chi qubba markazidan o‘tadigan ustunchaning urug‘ qipiqlari qoplag‘ich qipiqlari qo‘ltig‘ida, uning ust tomonida esa ikkitadan urug‘murtak joylashgan. Urug‘i ko‘pincha qanotli, ayrim turlarida urug‘ kanotsiz likopcha shaklida. Igna barglilar juda katta xo‘jalik ahamiyatiga ega. Xalqning yog‘ochga bo‘lgan talabini deyarli hammasi shular hisobidan qondiriladi. Qurilish ehtiyojlari, yoqilg‘i, qog‘oz materiallari, uy anjomlari uchun ishlatiladigan asbob-uskunalar tayyorlashda ishlatilishidan tashqari, ulardan smola (yelim) terpentin, kanifol, skipidar, glyukozidlar va yog‘och spirti olishda foydalaniladi. Ayrim turlarining urug‘i oziq-ovqat uchun va moy olishda ham ishlatiladi.
yarim sharlarning o‘rta iqlimli viloyatlarida keng tarqalgan. Subtropik iqlimli mintaqada qarag‘ay turlari asosan tog‘li o‘lkalarda kuzatiladi. Uning ayrim turlari tropik o‘lkalarda ham o‘sadi. Qarag‘ay o‘z arealida sof va qisman aralash o‘rmonlar hosil qiladi. Qarag‘ay doimiy yashil daraxt. Yosh qarag‘ay daraxti piramida, keksayganlari esa aylana yoki ko‘pincha soyabon shaklida bo‘ladi. Poyasida yelim yo‘llari mavjud. Qubbasi kichkina, uzun, 3-6 yilga qadar umr ko‘radi. Changchi qubbalari yillik novdalar tubida g‘uj bo‘lib joylashgan. Uning ustunchasiga mikrosporofillar qisqa band bilan birlashadi. Mikrosporofilning ost tomonida ikkita mikroslorangiy joylashgan. Mikrosporasida ikkita havo qopchig‘i mavjud. Urug‘chi qubbalar novdalarining uchidan o‘rin olgan. Yetilgan qubbalarning urug‘ qipiqlari yog‘ochlangan va bir-biriga zich bo‘lib joylashgan. Urug‘ qipiqlarining ust tomonida ikkitadan urug‘murtagi bor. Urug‘i qanotli. Mazkur turkumning, oddiy qarag‘ay (P. silvestris) va Sibir qarag‘ayi (P. sibirica) singari turlari keng tarqalgan. Oddiy qarag‘ay, uning areali juda keng, butun o‘rta va shimoliy Yevropadan shimoliy Osiyoga qadar egallaydi. U muhit sharoitini deyarli tanlamaydi. Janubda ko‘pincha tog‘li zonalarda, qumloq va daryo sohillarida, botqoqliklarda o‘rmon hosil qilgan holda o‘sadi. Oddiy qarag‘ay yorug‘sevar. Uning poyasi tik o‘sadi, balandligi 20-40 m. Po‘stlog‘i qizg‘ish-qo‘ng‘ir. Qubbalari qisqargan novdalarda ikkitadan joylashgan, ko‘kimtir, novdada uch yilga qadar saqldanadi. Urug‘i yordamida ko‘payadi. Ularning aksariyat qismi ikki uyli qubbasi mikrosporofil yoki megasporofillar to‘plamidan shakllangan (98-rasm). Mikrosporofillari ko‘pincha qalqonsimon yoki qipiqsimon shaklda bo‘lib, uning ostida 2 yoki undan ortiq chang xaltasi (mikrosporangiy) joylashgan bo‘ladi. Chang xaltasi yopiq urug‘li o‘simliklarning changdoniga o‘xshash bo‘lib, xaltaning sirt qismi, undan so‘ng fibrioz (tolalar) qatlami, keyingisi esa ingichka hujayralar tizmasi va, nihoyat, arxesporiy joylashgan. Arxesporiy hujayralarining reduksion bo‘linishi natijasida son-sanoqsiz gaploid miksporalar vujudga keladi. Mikrospora hujayrasi ekzina (sirtqi) va intina (ichki) dan iborat po‘st bilan qoplangan. Ayrim hollarda bu ikki qatlam orasida, sporaning uchib yurishi uchun yerdan boradigan havo bilan to‘la bo‘shliq ham bo‘ladi. Mikrosporaning bo‘linishi natijasida chang shakllanadi. O‘sayotgan changning vegetativ hujayralaridan spermagen hujayra vujudga keladi. Spermagen hujayradan ikkita xivchinsiz spermiy, vegetativ hujayradan esa changniig o‘sishi davomida chang nayi shakllanadi. Megasporofillar qubba shaklida, qubba markazida uzun o‘q mavjud. Bu o‘q atrofida yopqich qipiqlar, qo‘ltig‘ida urug‘ qipig‘i joylashgan, shu urug‘ qipiqlarining ust tomonida megasporangiy – urug‘murtak joylashgan bo‘ladi.
sylvestris). A – qubbali novda; B – mikros- porofil yon va tashqi tomondan, D – o‘ng tomondan: qoplovchi kipikcha, uning yon tomonida urug‘ qipig‘i. pastida urug‘ murtak uchi ko‘rinadi, chapda (teskari tomondan) ikkita urug‘ murtak ko‘rinadi, E – ikki urug‘li pishgan qubba, F – urug‘ning eniga kesimi. B D E F A Mikropile ostida joylashgan chang xaltasi yaxshi taraqqiy etmagan. Nutsellusda odatdagidek, ancha katta megaspora taraqqiy etib, urg‘ochi gametofit – birlamchi endosperm, unda esa bir qadar reduksiyalangan ikkita arxesporiy vujudga keladi. Birlamchi endosperm yaxshi taraqqiy etgan bo‘lib, keyinchalik o‘sayotgan urug‘murtak uchun oziq sifatida ishlatiladi. Shamol yordamida uchib kelib, urug‘murtakka qo‘ngan chang o‘sib, chang nayini hosil qiladi va arxegoniyga qadar uzayib, generativ hujayradan hosil bo‘lgan ikkita spermiydan biri tuxum hujayra bilan qo‘shiladi. Ikkinchisi nobud bo‘ladi. Urug‘langan tuxum hujayra bo‘lina boshlaydi, undan boshlang‘ich barg, poya va ildizga ega bo‘lgan murtak shakllanadi. Urug‘murtak uruqqa aylanadi, uning ustki qatlami urug‘ po‘stini hosil qiladi. Changlanishdan urug‘lanishga qadar ancha vakt o‘tadi, qarag‘ay urug‘i faqat ikkinchi yilda to‘liq pishib yetiladi, qubbalari cho‘ziq-tuxumsimon. Urug‘i qanotli, kuzga yaqin pishib yetiladi (99-rasm). Oddiy qarag‘ayning yog‘ochi qurilishda, mebellar tayyorlashda, kemasozlik, vagonsozlik, aviatsiya sanoatida ishlatiladi. Bu turkumning Sibirda Sibir qarag‘ayi, Karpatda va Alp tog‘larida Yevropa qarag‘ayi, Qrim va G‘arbiy Kavkazda Kavkaz qarag‘ayi, Gruziyada Eldar qarag‘ayi va boshqa turlari tarqalgan.
Sporofit: 1-2 – sporofit rivojining boshlang‘ich davri; 3 – urug‘ (umumiy ko‘rinishi va kesimi); 4 – yosh sporofit; 5 – yetilgan sporofit; 6 – erkak va urg‘ochi qubbali novda; 7 – urg‘ochi qubba; 8 – erkak qubba; 9 – mikrosporofitli mikrosporofil; 10 – megosporangiyli megasporofil. Gametofit: a – mikrospora, b – megaslora, v – urg‘ochi gametofit, g – erkak gametofit, d – arxegoniyli urug‘ murtak, e - spermiyli chang nayi oxiri.
Amerikada Yevropa tilog‘ochi (L. europaea) keng tarqalgan. Uning balandligi 50- 55 m ga qadar boradi. Faqat qubbasining uzunligi va urg‘ochi qubbalarining rangi bilan farq qiladigan, Yevropaning shimoli-sharqida keng tarqalgan, balandligi 40 m keladigan Sibir tilog‘ochi (L. cibirica), sharqiy Sibirdagina keng tarqalgan Daur tilog‘ochi (L. dahurica) sistematik jihatdan bu turga bir qadar yaqin turadi. Bu daraxtlarning qattiq chirimaydigan yog‘ochi va ulardan olinadigan yelim qimmatli hisoblanadi.
o‘simlik turi yer yuzining Antarktidadan tashqari deyarli hamma qit’alarida tarqalgan. Ular uncha baland bo‘lmagan daraxt o‘simliklari bo‘lib, smola yo‘llari yo‘q. Lekin maxsus hujayralarida smola va efir moylari to‘planadi. Shu sababli o‘simlik o‘ziga xos hid tarqatadi. Barglari ko‘p yillik, ignasimon yoki qipiqsimon, qarama-qarshi yoki halqa shaklida joylashgan. Uning aksariyat qismi bir uyli, erkak qubbalar yakka-yakka holda joylashgan. Mikrosporofillari qipiqsimon, uning ost tomonida 2-6 mikrosporangiylar joylashgan. Mikrosporalarida havo yo‘llari yo‘q. Urg‘ochi qubbalarida yopqich va urug‘barglari birlashgan. Boshlang‘ich urug‘murtagi to‘g‘ri, egilmagan 1 dan 12 ga qadar. Boshlang‘ich urug‘murtaklari ko‘p sonli (ayrim hollarda 200 taga kadar) to‘p bo‘lib joylashgan. Bu oila vakillarini urg‘ochi qubbasining tuzilishiga qarab uch kenja oilaga bo‘lish tavsiya qilinadi. Bu kenja oilalar Sarvlar (Cupressaideae), archalar (Juniperideae), tuyalar (Thujoideae). Sarv turkumiga 15 ga yaqin daraxt o‘simliklari mansub bo‘lib, shimoliy yarim sharlarning tropik o‘lkalarida keng tarqalgan. Ular piramida shaklidagi daraxt, bargi qipiqsimon tuzilishli, efir moyli. Urg‘ochi qubbasi halqasimon shaklda joylashgan besh qirrali
qipiqsimon, ko‘p
urug‘li, pishgandan so‘ng urug‘barglarga ajaraladi. Urug‘i ikki yilda yetiladi. Sarvning keng tarqalgan turlaridan biri doimiy yashil pirmidal sarv (S. piramidalis) bo‘lib, uning balandligi 30 metr, 2000 yilgacha umr ko‘radi, yog‘ochi qo‘ng‘ir- qizg‘ish rangda, duradgorlikda keng qo‘llaniladi. Bu o‘simlik Qora dengiz sohilida, xususan Qrim va Kavkazda madaniylashtirilgan. Qrimda Amerikadan keltirilgan Arizon (S. arisonica) va Luzitan sarvlari (S.
(Juniperidaceae) ning faqat Archa (Juniperus) turkumi mavjud bo‘lib, uning 70 ga yaqin turi yer yuzining shimoliy yarim sharlaridan subtropik o‘lkalarga qadar tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida archaning 31 turi o‘sadi. Ular uncha katta bo‘lmagan daraxt рахт bo‘lib, bargi igna yoki qipiqsimon 3 tadan halqa shaklida joylashadi. Archa ikki uyli o‘simlik. Mikrostrobillar (erkak qubba) barg qo‘ltig‘ida, yozgi novda uchida joylashgan. Megastrobillari (urg‘ochi qubba) qisqargan novdalar uchida, barg qo‘ltig‘ida joylashgan. Uning ostki barglari orasida mevasiz (puch), ustki uchta qipiqsimon meva bargida uchtadan boshlang‘ich urug‘murtak joylashgan. Pishib yetilgan paytda qubba barglari bir-biri bilan birlashib, meva
seravschanica). A – urg‘ochi qubbali novda; B – erkak qubbali novda; D – erkak qubba; E – urg‘ochi qubba; F – meva shaklidagi pishgan qubba kesimi. A B D E F shaklidagi qubbaga aylanadi. Uning ichida bir nechta urug‘ yetiladi. Qubba ikkinchi yilda pishadi. O‘rta Osiyoda archaning uch turi keng tarqalgan (100-rasm). Turkumning savr archasi, zarafshon archasini O‘rta Osiyo xalqlari qadim zamonlardan beri pistako‘mir olish uchun ishlatganlar. Shu bilan birga bu o‘simlikning yog‘ochi qurilish materiallari va uy-ro‘zg‘or asboblari yasashda qo‘llanilgan. Archa O‘zbekistonda muhofaza qilinadigan o‘simliklardan hisoblanadi. Download 423.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|