8-Mavzu: yoshlarni oilaviy hayotga psixologik tayyorlash muammosi reja

8-Mavzu:YOSHLARNI OILAVIY HAYOTGA PSIXOLOGIK TAYYORLASH MUAMMOSI
Reja:
1.Oilaviy hayotga psixologik tayyorlikning mohiyati.
2.Oilaviy tarbiya uslublari
3.Oilaviy shaxslararo munosabatlarning mummolari, oilaviy nizolar.
4.Shaxspsixiktaraqqiyotidaoilaviymuhitningroli.
Nikohgayetukliktushunchasi ham o‘znavbatidao‘tamurakkabvanisbiytushunchadir. Chunkiodamdoimorivojlanib, takomillashibboruvchi, kasb-hunarfaoliyatidayokima’naviyvaahloqiyrivojlanishidamuntazamyangidan-yangicho‘qqilargaerishibboruvchimavjudotdir. Agar odamni u yokibufaoliyatga «to‘layyetukligi» haqidagapirilsa, demakbuuningma’lumbirchegaragaerishganivaundanortiqrivojlanishmumkinemasliginibildiradi. Shuninguchun ham odamningnikohgayokibiron-birfaoliyatgayyetukligihaqdagapirilganda «yetuklik» tushunchasi tom ma’nodao‘rinlibo‘laolmaydi. Shuninguchun ham odamning «yetukligi», ayniqsanikohga, oilaviyhayotga «yetukligi» haqidagapirilgandabutushunchadanma’lumbirumumqabulqilinganstandart, o‘rtachame’yor, ma’lumbirshartli «o‘lchovbirligi», ko‘rsatkichlarvashukabilarsifatidaginafoydalaniladi.
Masalan, barchao‘quvyurtlari (maktab, litsey, kollej, institutlar) uchunbitirishimtihonlari (davlatimtihonlaritizimi, diplomishlarihimoyasitizimlarikabilar) mavjudbo‘ladivaularyordamidabitiruvchilartomonidano‘zlashtirilgano‘rtachabilimlarvamalakayig‘indisinianiqlashmumkinbo‘ladi. Bu esaulargakeyinchalikyanao‘qishnidavomettirishyokima’lumbirmutaxassislikbo‘yichaishlashimumkinligihaqidama’lumbirhuquqberadi. Shunuqtai-nazardanolinganda, «yetuklik»— rivojlanishningma’lumbirbosqichi, fazasi, chegarasigayetilganlikningsifatiyvamiqdoriyxarakteristikasinima’lumbiraniqlikdabelgilabberuvchiko‘rsatkichbo‘libxizmatqiladi. Odamningnikohga, oilaviyhayotgayyetukligimasalasiesao‘tamurakkabbiron-birqat’iyme’yorbilano‘lchabbo‘lmaydigan individual xaraktergaegabo‘lganko‘rsatkichdir.
Shukeltiribo‘tilganlarningo‘ziyoqnikoholdiomillariqaydarajadamurakkabxaraktergaegabo‘lganmuammolardanekanliginiko‘rsatibturibdi.Oidaqurishmotivlari: ularningoilaqurgunlarigaqadarbir-birlarinitanishmuddati (qanchavaqtbir-birinitanishi) shartlarivasharoitlari: ularnio‘zlariningbo‘lg‘usioilaviyhayotlarihaqidagitasavvurlarikabilarnikiritishmumkin. Masalan, nikohgayetuklikdeyilganda, oilaquruvchiyoshlarning: jismoniy (fiziologik), jinsiy, huquqiy, iqtisodiy, ma’naviy-ahloqiy, psixologikkabiyetuklikjihatlarinifarqlashmumkin. Bularningorasidahuquqiy, jinsiyyetuklikko‘rsatkichlariyetarlichaaniq, alomatlarga, belgilargaegabo‘lganvabularhaqidategishlihuquqiy, tibbiy, psixologikadabiyotlardako‘plabma’lumotlarberilganjihatlarbo‘lsa, iqtisodiy, ma’naviy-axloqiy, psixologikjihatlarbirozmurakkabroq, qat’iybirko‘rsatkich, chegaragaegaemasligibilanxarakterlanadi.
Gap shaxsningpsixologikyetukligihaqidaborgudekbo‘lsa, bundadastavvaluningturlihayotiyvaziyatlarvasharoitlarnihushyorbaholayolishinazardatutiladi. Bu hushyorlikamaliylik, voqeliknito‘g‘ribaholayolishshaxsdao‘ziningyutuqvakamchiliklarini, bilim, malakavaqobiliyatlariniyetarlichaob’yektivbaholayolishda ham namoyonbo‘lishikerak. Afsuski, ko‘pinchayoshlaro‘zqobiliyatlarigaortiqchabahoberib, o‘zoldilarigaerishibbo‘lmaydiganmaqsadlarniqo‘yibolishihollarigaduchkelinadi. Ayniqsa, oilaviyhayotnitasavvurqilish, undao‘zo‘rninibaholashmasalasidayoshlarimizko‘proqxatoga, o‘zlarigahaddanortiqbahoberishga, oilaviyhayotdanmumkinbo‘lganidanko‘proqnarsanikutishgayo‘lqo‘yishhollariko‘proqkuzatiladi. Natijadamuvaffaqiyatsizliklar, pushaymonbo‘lishlar, asabbuzarliklaryuzagakeladi. Psixologikyetukshaxsesaaksincha, o‘zoldigaerishishimuqarrarbo‘lgan, bungaimkoniyatlariyetarlibo‘lganmaqsadlarniqo‘yadi, o‘zhayotyo‘linivaungaerishishvositalarivausullarinito‘g‘ribelgilaydi. Bundayshaxso‘zhissiyoti, kechinmalariniyetarlichayaxshinazoratqilabilishi, ya’niichkiintizominingyuqoririvojlanganligibilanxarakterlanibturadi. Psixologikyetuklikboshqaodamlarningxohish, istaklari, kechinmalarinitushunishbilanma’lumdarajadabog‘liq. Bu o‘znavbatidamuloqotning, hamkorlikningyaxshiyo‘lgaqo‘yilishiga, oilada, turliguruhlardagormonikmunosabatlarningo‘rganilishigaimkonberadi. Turliyoshdagi, mansab, lavozim, toifadagiodamlarbilanqiziqishi, odati, ta’bi, turmushtarzimutlaqoboshqachabo‘lganodamlarbilano‘rinlimunosabatdabo‘laolish — shaxsningpsixologikyetukliginingasosiyxususiyatlaridanbiridir. . Psixologikyetuklik, shaxsxulqiniturliyashashsharoitlarigamoslashuvchanligidaifodalanadi. Psixologikyetuklikshaxsningboshqaodamlarganisbatanbo‘lganijobiymunosabatlari: hamdardlik, hamfikrlik, g‘am-tashvishgasherikbo‘laolish, o‘zaroyordamkabilartarzidanamoyonbo‘laoladiganma’naviysifatlarningtarkibiyjihatlarinio‘zidabiriktiradi. Psixologikyetuklikningmuhimmezonlaridanbirishaxsdaoilaviymuammolarniadolatlihaletishgaxizmatqiluvchio‘zmustaqilfikri, qarashi, pozitsiyasiningbo‘lishi, zarurbo‘lgandaoilamanfaatidao‘zqarashlariniota-onalarioldidahimoyaqilaolishidir.Bundantashqariyuqoridakeltiribo‘tilganidek, yanabirnechtaijtimoiyyetuklikturlarinifarqlashmumkin. Bular: jinsiy, fuqarolik, kasb-xunar, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy, ahloqiyvapsixologikyetukliklardir. Bu yetuklikjihatlariorasidashaxsningma’naviyvaahloqiyyetukligihaqidagapirishengmurakkabidir. Chunkibujihathaqidaaniqbirmezonvatavsifhozirchaishlabchiqilmagan.
Shundayqilib, «yetuklik» tushunchasio‘zichako‘plabjihatlarnimujassamlashtiradi. Shuniaytibo‘tishjoizki, «yetuklik» tushunchasi, albattama’lumbirhayotiytajribabilan, ya’ni «hayotiybilimlar» bilanuzviybog‘liqdir. «Hayotiybilimlarnio‘zlashtirish», «Hayotuniversitetlaridan» o‘tishning ham o‘zigaxos individual xususiyatlarimavjud. Kimdir 20 yoshidayoq «hayotniyaxshibiliboladi», kimdir 30 yoshida ham bolaligichaqolaveradi. Bungamavjudijtimoiysharoit, jamoatchilikvaijtimoiytartibningta’sirikatta. Ma’lumkioldingivaqtlarda, ayniqsa, urushyillaribolalarkattalar ham hammavaqtuddalayolavermaganhayotiyqiyinchiliklarniboshidankechirganlar. U vaqtlarda 12—14 yoshdanoq, bolalaronalarigaoilanita’minlashdayordamberganlar. Shuningdekshaharvaqishloqjoylaridaistiqomatqiladigan, kamfarzandlivako‘pfarzandlioilalarda, nuklearyokiko‘ptabaqalioilalardao‘sayotganbolalarning ham oilaningmoddiy, ijtimoiyta’minotigahissaqo‘shish, buishlarbilanshug‘ullanishmuddatlarivamiqdoriturlichadir. Hayotnibilish, hayotiytajribalarturliindividlardaturlichajadallikdaamalgaoshishimumkinvabuo‘rindaqandaydirbiryosh, vaqtoralig‘iniko‘rsatishimutlaqomumkinemas. Buningustigahayotni, biznio‘rabturganatrofolamnibilisho‘znavbatidacheksizdir.
Oilada shaxslararo munosabatlar: Er xotin munosabatlari, ota onalar va farzandlar, qaynona kelin munosabatlarinio`z ichiga oladi. Oilaviy munosabatlarning muloqot madaniyati o`z – o`zini bilish va boshqa odamlarni tushuna olish qobiliyati, kishilarning xulqi va holatlariga nisbatan adekvat munosabat bildira olish, har bir odamga nisbatan muloqot shahli usuli va stillarini tanlay bilishdan iboratdir. Oilada shaxslararo munosabatlar odatda nizosiz bo`lmaydi, er xotin, ota ona va farzandlar o`rtasidagi munosabatlar o`zigaq hos harakterga ega. Ota ona va farzandlar o`rtasidagi nizolarga quyidagilar sabab bo`ladi: Dunyo qarashlar orasidagi mavjud farqning hisobga olinmasligi ba`zi bolalarni mehnatga o`rgatilmaganligi va buning oqibatida, yengil – yelpi hayot kechirishga o`rganib qolishi, ota – onalarning psixologik – pedagogik bilim saviyalari yetarli darajada emasligi, ota – onalar bolalarda 3,6,13,14 yoshlarda muqarrar ravishda bo`lib o`tadigan krizislarni bilmaydilar, ba`zi ota – onalarning ichkilikka ro`jo` qo`yishi, giyohvandlikka berilishi, ayrim yoshlarning farzandlik burchini unitib qo`yishi.
Oilaning reproduktiv funksiya oilaning jamiyat oldidagi reproduktiv funksiyasi va uning bajarilishi deyilganda – oila sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand bo`lishi lozimligi nazarda tutiladi. Oilaning tarbiyaviy funksiyasi – shaxs ma`naviyati uning dunyoqarashi, insonning tasavvur va e`tiqotidagialoqador ko`nikmalar majmui asosanoilada shakllanadi, oila – haqiqiy ma`naviyat o`chog`i, tarbiya omili va muhitidir. Oilaning kommunikativ funksiyasi – oila a`zolarining o`zaro muloqot va o`zaro tushunishga bo`lgan ehtiyojini qondirishga hizmat qiladi. nekriativ funksiyasi – o`zaro jismoniy, moddiy, ma`naviy va psixologik yordam ko`rsatish,bir – birining salomatligini mustahkamlash, oila a`zolari dam olishini tahlil etishdir. Oilaningfelitsitologikfunksiyasi – oilaviymunosabatlartizimidashaxsiybaxtgaerishishgaintilishholatidir. Oilaningreguliyativfunksiyasi – oilaa`zolario`rtasidagio`zaromunosabatlarniboshqarish,birlamchiijtimoiynazorato`rnatish, oiladaustunlikvaobro`ni amalgam oshirishjarayonidir. Oilaningrelaksatsiyafunksiyasi – oilaningrelaksatsiyafunksiyasi – oilaa`zolariningjinsiy, emotsionalfaoliyatini, ruhiy – jismoniyquvvatini, mehnatqobiliyatiniqaytatiklashdemakdir.
O`zbekistonda rasman e`tirof etilgan nikoh yoshidagi yigit-qizlarning barchasi ham aslida oilaviy hayotga tayyor bo`lmaydi. Ayniqsa, malakali mutaxasis bo`lish niyatida oliy o`quv yurtlariga o`qishga kirgan talabalar oldida ma`lum ma`noda kasbiy tayyorgarlik bilan bit qatorda oilaviy hayotga tayyor bo`lish muammosi ham mavjud. Zero, aynan shu toifa yoshlarni oilaviy hayotga ijtimoiy-psixologik jihatdan tayyorlash dolzarb masala bo`lib qolmoqda. Bu esaoliyo`quvyurtlaridamalakalimutaxasislartayyorlashmuammosibilanchambarchasbog`liqdir.
O`zbekistondagioilalarningaksariyatqismiyoshoilalargato`g`rikeladivaularningmuayyanqismibirvaqtningo`zidaoliyo`quvyurtlariningtalabalarihamdir.