8-sinf o’zbekiston tarixi Mavzu: XV asr oxiri –xviasr boshlarida Turkistonda siyosiy vaziyat Darsning ta’limiy maqsadi

III.O’tilgan mavzularni takrorlash va mustahkamlash.
1. Daftardor —xonning shaxsiy daromadi hisob kitobini olib boruvchi amaldor.
2. Qo’qon xonligi davlat tuzumiga ko’ra…?
3.Qo’qon xonligi qachon tashkil topdi?
IV.Yangi mavzu bayoni: XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkent — Shayxontohur, Beshyog’och, Ko’kcha va Sebzor dahalariga bo’lingan. Ularning har birini mustaqil hokim boshqargan. Bu davr Toshkenl tarixida to’rt hokimlik deb nom olgan. Shahar hokimlarining o’zaro urushlaridan tinkasi qurigan va bu kurashda Yunusxojaning qo’li baland kelayotganini ko’rgan xalq boshqa hokimlarni mansabidan chetlatib, butun shaharga Yunusxojani hokim qilib ko’tardilar. Yunusxojaga „Hazrati eshon" unvoni berilgan, xon deb ham yuritilgan. Yunusxoja huzurida xon kengashi tuzildi, kengashga 4 daha mingboshilari kiritilgan. Kengashda Yunusxoja hokim etib tayinlandi.
To’rt hokimlik tugatilib, 1784 yilda yagona siyosiy hokimiyatning vujudga kelishi natijasida mustaqil Toshkent hokimligi tashkil topdi. Anhorning o’ng tomonida baland va qalin devor bilan o’ralgan O’rda, ya'ni davlat mahkamasi qurildi. Unda xon qarorgohi, devonxona, zarbxona joylashgan. O’rdani harbiy qism qo’riqlab turgan.
1796 yili Chimkent, Sayram va boshqa o’nlab shahar va qishloqlar Toshkentga qo’shib olindi. 1799 yilga kelib Turkiston va uning atroflaridan Chu daryosigacha bo’lgan yerlar, jumladan, Qorako’l mavzeyi Toshkentga qo’shib olindi. Yunusxoja o’ziga tobe bo’lgan Katta qozoq juzi yerlaridagi qabilalarni boshqarish ishini o’sha urug’ boshliqlariga topshirdi. Bu bilan u qozoq biylaridan o’ziga tayanch yaratdi. Yunusxoja qozoq qabilalari orasida katta obro’ga ega bo’lgan. Ayniqsa, Qorakesak bo’lisi sultoni Bukey Sulton bilan yaqin aloqada bo’lgan. Bukey Sulton va uning o’g’illari Toshkentni va ms karvonlarini qaroqchilardan himoya qilib, ulami belgilangan joyga yctgunicha kuzatib borganlar.
Katta juz qabilalari Yunusxoja qo’shinida asosiy kuchni tashkil etib, uning Qo’qon xoniga qarshi urushlarida jonbozlik ko’rsatganlar. Toshkent hokimligi Qo’qon va Buxoro xonliklarini, Orenburg va Sibir bilan bog’laydigan karvon yo’llari o’tadigan Turkiston, Chimkent va Sayramni o’z qo’lida tutib, Markaziy Osiyo bilan Rossiyaning savdo munosabatlarida yetakchilikni qo’lga olishga intiladi. Bu hol Qo’qon bilan Buxoroning Toshkentga munosabatini keskinlashuviga olib keldi. Toshkentning Katta qozoq juzi ustidan o’z ta'sirini kuchaytirishi Qo’qon xonligining iqtisodiy va siyosiy mavqeyini chegaralab qo’ygan edi. Farg’ona vodiysini Rossiya bilan bog’lovchi asosiy savdo yo’li Toshkent orqali o’tardi. Shuning uchun ham Toshkentni bo’ysundirish maqsadida 1799 yili Qo’qon xoni Olimxon qo’shinlari Toshkentga yurish boshlaydilar. Yunusxoja ularga qarshi o’z qo’shini bilan chiqib, Chirchiq bo’yidagi Qorasuv mavzeyida ularga zarba beradi. Bu g’alaba natijasida Sirdaryoning o’ng sohilidagi Qurama mavzeyi Toshkentga qo’shib olinadi.
Bu davrda Toshkent yirik shaharga aylantirilgan, uni o’rab turgan devorning uzunligi 18 chaqirimga yaqin bo’lgan. Unda 10 ming xonadon istiqomat qilgan. Shahar aholisi Rossiya, Qashqar va Xitoy bilan ham savdo qilgan. Yunusxoja davrida ikki xil pul: rupiya va tanga zarb qilingan. Besh tanga bir rupiyaga teng bo’lgan. Shahar nazorati va soliq yig’ish Boshchixojaning qo’lida edi. Hokimning to’rt maslahatchisi bo’lgan. Shahar savdosi ustidan qozi va devonbegi nazorat qilishgan. Rais shariat qonun-qoidalari va bozordagi narx-navo, o’lchovlar ustidan nazorat qilgan.
XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida Toshkent bilan Rossiya o’rtasidagi savdo munosabatlari rivojlandi. Masalan, 1786 yili toshkentlik savdogarlar B. Ismoilov va Azizxojalar Irbit yarmarkasiga borishgan.
1787 yili Troitskdan Toshkentga 27773 so’mlik rus va chet el mollari keltirilgan. Ular rus va nemis movul i, qizil charm, gazmol, mis, baxmal va boshqa mollardan iborat bo’lgan.
1795 yilning sentabr oyida 24 kishidan iborat Toshkent savdo karvoni Semipalatinsk shahriga kelgani hujjatlarda qayd etilgan, XVIII asrning 90 yillarida Rahmatulla karvonboshi rahbarligidaci bir guruh Toshkent savdogarlari o’z karvonlari bilan doimo Petropavlovskka qatnab turgan.
Toshkentning qulay geografik holati Toshkent — Rossiya elchilik munosabatlarining ham rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko’rsatmay qolmagan. Xususan, 1792 yili Muhammadxoja va Azizxoja boshliqToshkent savdo karvoni Sibirga jo’naganida Yunusxoja ular orqali Sibir ma'muriyati nomiga maktub jo’natgan. Yunusxoja bu savdogarlarga Sibir ma'muriyati bilan har ikki tomonni qiziqtiradigan masalalar yuzasidan muzokara olib borish vakolatini ham bergari edi. Yunusxojaning elchilariga javoban Sibir ma'muriyati 1794 yilda o’z elchilari A.T.Beznosikov vaT.S.Burnashevlarni Toshkentga jo’natadi. Biroq ular Toshkentga kela olmay Buxorodan qaytishga majbur bo’ldilar. Sibir ma'muriyatining 1796 yilda ikkinchi bor yuborgan elchilari nihoyat Toshkentga yetib keladi. Ularni O’rtaqozoq juzi Qorakesak bo’lisi sultoni Bukeyning o’g’li Eshim Sulton kuzatib keladi. Bu faktlar Toshkent ijtimoiy-siyosiy nufuzining o’sib borganligini anglatar edi. Toshkent elchilari 1803yilda Sankt-Peterburgga borib imperator Aleksandr I qabulida bo’ladilar.
Toshkent mustaqilligi uzoq davom etmadi. Bunga Toshkent — Qo’qon munosabatlari sabab bo’lgan. Ular o’rtasida muntazam davom etgan qarama-qarshilik, kurash muhiti hukm surgan. Yunusxoja Qo’qon xonligida markaziy hokimiyatga bo’ysunishni istamagan bekliklar, viloyatlar bilan ittifoq tuzishga harakat qilgan. Qolaversa, u isyonchi hokimlarning markaziy hukumatga qarshi kurashidan ham foydalanishga uringan. Ayni paytda, Qo’qon xonligi Toshkentni butunlay egallash yo’lini tutgan. Ikki tomon qo’shinlari o’rtasidagi asosiy jang 1800 yilning kuzida Sirdaryo bo’yidagi G’urumsaroy (Namangan viloyatiga qaraydi) yaqinida bo’lgan. Bu jangda Toshkent qo’shini yengilgan.
Muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Toshkentga qaytib kelgan Yunusxoja kasallanib, 1803 yilda vafot etadi. Hokimiyatga uning o’g’li Sultonxoja o’tirdi. Yunusxojaning vafot etganini eshitgan Qo’qon xoni Olimxon Toshkentga o’z qo’shinini yuboradi. 1809 yilda Toshkent Qo’qon xonligiga qo’shib olinadi. Shu tariqa, Toshkent mustaqilligi butunlay barham topdi.