87 alamoynaq duwtar, qobíz saz áspabí tariyxí HÁm birinshi atqaríwshílarí Alekeev Nesipbay Tursınbaevich

Cholgʻu ijrochiligida musiqiy taʼlim uzviyligini taʼminlash 
Providing the integrity of music education in instrumental performance 
Tashkent, Uzbekistan 
89 
ólimttike boldım ne, 
Bunı heshbir umıtpaspan».
2
Alamoynaq qazba duwtarı ádette tut, erik aǵashınan islenedi. Al qurama 
duwtar bolsa bir qansha tilme bóleklerden quralıp, qádimgi tábiy qawın formasına 
uqsas bolıp kelgen. Duwtardıń dawısınıń shıqqısh bolıwı onıń ústindegi qaqpaǵı 
qánshelli júqa hám bekkem bolıwına baylanıslı. Duwtardıń kardanı yaǵnıy moynında 
súyekten oyılǵan xalqımizdıń milliy naǵıslar milliyligimizdi ańlatıp sáwlelendiredi. 
Duwtardıń dástesindegi 13-14-15 perde áyyemnen qoydıń isheginen tayarlanıp 
oratılǵan, xrommatikalıq qurılısta dúziledi. Duwtarǵa taǵılatuǵın tar bul jipekten 
iyrilip tartılǵan. 
Qobız saz ásbapı
Qobız qurlısı-jup qıl tartılǵan bolip, tarlı ásbaplar qatarına kiredi, kóbinshe 
jiyde, tut aǵashlarinan islenip, oniń dóstesi (grifi) bir tárepke iyilip keledi. Qobızdıń 
tómengi qabaǵına (korpusına) túye terisi qaplanadı. Onıń baldaǵına (grif) jılqınıń 
quyrıǵınan islengen tar taǵılıp ol kvartag„a sazlanadı máselen. Qobız sestiniń kólemi-
diapazonı bir yarım, eki oktava kóleminde boladı. Qobızdıń ulıwma uzınlıǵı 75-80 
santimetrden aspaydı. Ol tartqısh járdemi menen «smıchok» penen shertledi, tiyegi 
qabaqtan jasaladı. 
Xalqımizda qobız ásbapın shertetuǵın jırlaytuǵın kásip iyesi jıraw dep ataladı. 
Qobız benen jıraw atqarıwda dawıstı, tamaqtı qırıp aytıw usılı menen atqaradı.
3
.

---

Cholgʻu ijrochiligida musiqiy taʼlim uzviyligini taʼminlash 
Providing the integrity of music education in instrumental performance 
Tashkent, Uzbekistan 
90 
Basqa xalıq jırawlarına qaraǵanda ayrmashılıǵı óz aldına, qaraqalpaq jırawları qobız 
ásbapında shertip tariyxıy waqıyaǵa, ápsana, waqıyaǵa tiykarlanǵan dástanlardı 
«Alpamıs», «Shárǵyar», tariyxıy toǵawlardı «Ormanbet biy», «Aydos baba», h.t.b, 
násihát termelerdi jırlaydı.
XI ásirdiń ullı ilimpazı Maxmud Qashqariydıń “Devanu Lugatit turk” kitabında 
muzıkalıq saz ásbaplardan qobız, sıbızǵı ásbaplardıń atların jiyi tilge aladı.
4
Qobızdıń xalqımızdıń erteden kiyatırǵan súyikli saz ásbapı ekenligi jóninde 
shıǵıs xalıqlarınıń júreginde máńgi saqlanıp qalǵan Qorqıt ata tuwralı ańızlarda da 
kóp aytıladı. «Kır dáriyanıń aǵısı boylap karmanchadan tómenirek tawdıń etegine 
Qorqıt atanı-jerledi.
Onıń mazarınıń ústine qobızda qoyılǵan edi. Allanıń hámiri menen kóp uaqıtqa 
deyin hápteniń juma kúnleri Qorqıt atanıń qobızınan óziniń xojayinin eske alıp 
atırǵanınday qayǵılı dawıslar shıǵıp turatuǵın edi. Qobızdıń dawısına tereńirek dıqqat 
awdarıp qulaq salsaq, ol óziniń karamatlı iyesin Qorqıt-Qorqıt dep shaqırıp turǵanın 
anıq esitiw múmkin edi».
5
XVII-ásirde jasaǵan muzıka izertlewshi Darvish Alidiń 
aytıwına qaraǵanda bir túrli temburge iye bolǵan qobız kútá áyemgi ásbap, onı 
muzıkanıń teoriyasın jaqsı úyrenip alǵan XIV-ásirdiń belgili muzıkantı Sultan 
Uvaystıń zamanında qollandı dep kórsetedi
6
.
Qobız saz ásbapı haqqında xalqımızda tariyxıy, ańızlarda jırawlardan 
jırawlarǵa úrip-ádet, dástúr, miyras bolıp kiyatırǵan ańızdı Esemurat jıraw menen 
Qıyas jıraw bılay deydi: «Qobızdıń piri Qorqıt ata Diywaniy burıq» dep esitemiz. 
Bizlerden burınǵı ótken jırawlar bılay dep ańız qılatuǵın edi. Qorqıt ata aǵashtan 
qobız islep saz shertiwdi árman etipti. Kóp aǵashlardı jonıp hálek bolsada, islegen 
qobızınan nátiyje shıǵara almaptı. Qorqıt atanıń Qobız jonıp otırǵanın shaytanlar 
kórip, Qorqıt atadan qobızıńdı kórset dese, Qorqıt ata Shaytanlardan jasırıptı. Onnan 
keyin Qorqıt ata toǵaydan shıǵıp ketetuǵın kisige uqsap jasırnıp barıp ekinshi joldan 
buqqıshılap barıp shaytanlardıń sózin tıńlaptı. Shaytanlar Qorqıt ata haqqinda bılay 
dep atır eken: «Qorqıt ata kútá ajayıp isti baslaǵan eken, biraq aqırına jetkize almaptı. 
Egerde toǵaydaǵı dońız súykenip quwraǵan jigildik jiydeniń aǵashınan qobızdı jonsa, 
onnan tostaǵan shıǵarsa, onıń tostaǵanıń baqıraıq túyeniń bas terisi menen qaplasa, 
oǵan kisnewik attıń quyrıǵınan alıp qıl taqsa, qumlıqta, tawda ósetuǵın sasıq quraydıń 
shiresinen (shayırınan) jaqsı qıldın astınan kóterip turatuǵın góne qabaqtan jonıp 
tiyek salsa, júdá shıqqısh saz ásbap bolar edi. Qorqıt ata shaytanlardıń bul sózin esitip 
izinen ǵırra qaytıp shaytanlardıń aytqanınday qılıp qobızın islegen eken, túrli namaǵa 

---