9- tema. Kibermakanda din faktori Joba: Kibermakan tusinigi ham onin mazmun- manisi

Jaslardi internet ham sotsiyalliq tarmaqlardagi informatsiya qawiplerinen

asrawdin aktual maseleleri. Internet pan-texnika rawjlaniwi natiyjesi, madeniyat evolyutsiyasinin onimi esaplanadi. Hazirgi kun turmisin internetsiz koz aldimizga keltiriwimiz juda mushkil. Asirese, jaslar turmisinda global tarmaqtin orni kem kemnen asip barmaqta. Internet dunyanin har qiyli nuqtalarinda jasawshi adamlardin oz ara sawbetin hamde informatsiya almasiwin toliq darejede ansatlastirdi. Statistikaliq maglumatlarga qaraganda dunya boyinsha internetten en kop paydalaniwshilar 21den 30jasqa shekem bolgan jaslar esaplanadi eken.

Ozbekstanda da internet sistemasi rawajlanip onnan paydalaniwshilar Qatari tez patler menen keneyip barmaqta. Songi 10jilda global tarmaqtan paydalaniwshilar 10 barabarga asqan. Tarmaq arqali informatsiya izlew, qabil qiliw, uzatiwdin juda qolay ham massaligi onnan paydalaniwshilar saninin kem kemnen artip bariwin taminlemekte. Mamleketimizde 2007-jilda internetten paydalaniwshilar sani (mobil internet paydalaniwshilari menen qosip esaplaganda) 1 milliondi quragan bolsa, 2016-jil juwmaginda bul korsetkish 12 millionnan asti.

Internet jaslar sanasi ham sezimlerine, oylaw tarizine, minez-quliqlarina tasir korsetiwde ulken imkaniyatlarga iye. Internettin rawajlaniwi jaslarga ideyaliq tasir otkiziwdin darejesi ham koleminin keskin darejede osiwine alip keldi.

Globallasiwdin unamli ham unamsiz tarepleri bolgani siyaqli internet tarmagi da sonday ozgesheliklerge iye ekenin umitpaw zarur. Albette global tarmaq-ulken resurs, biraq, bul resurstan kim ham qanday maqsetlerde paydalaniwida juda ahmiyetli maseleler qatarina kiredi. Maselen, maglumatlarda keltiriwilinshe bugingi kunge kelip internet tarmagina manawiy-adep ikramliq paskeshlikti ugitlewshi betlerdin sani bir neshe 100 milliondi quraydi.

Usi fakt ham tsifrlar internet sanaati rawajlanip baratirgan dawirde adamlardin informatsiyalarga juda sezgirlik, qiragiliq ham ziyreklik penen munasebette boliwlarin talap etedi. Basqasha aytqanda, adamlarimizda, asirese, jaslarda informatsiya tutiniwi madeniyatin qaliplestiriw bugingi kunnin ahmiyetli waziypalarinan esaplanadi.

Usi rawajlaniw quralinan ustaliq penen paydalanip qaliplerdi iyelewde diniy faktorlardin roli joqari sonin ushinda har qiyli diniy-ektremistlik ham terrorshi birlespeler oz ideyalarin ugit nasiyatlawda internetti en paydali qural sipatinda qollamaqta.

Bunda diniy-ektremistlik agimlar oz maqsetlerin amelge asiriw ushin zamanagoy informatsiya kommunikatsiyalaridan ken paydalaniw , internet arqali turli tillerde ugit nasiyatlaw alip bariw ham puxta islengen strategiya tiykarinda virtual jamaalar duziw tiykargi waziypaga aylangan. Maselen, bugingi kunde bir neshe iri terrorshi sholkemler oz qatarina belsene tarizde sotsiyalliq tarmaqlar arqali tiykarinan 17-35 jas araliginda bolgan adamlardi jallamaqta. Bunda psixologik tasir natiyjeliligin janede asiriw maqsetinde sotsiyalliq tarmaq agzalarinin betleri, qoyilip atirgan suwretleri, tusindirme ham belgiler hamde alip barilip atirgan sawbet temalarin puxta uyrenedi ham usi tiykarda “nishanga” ga alingan shaxsqa temaga baylanisli materiyallar internettin Facebook, Odnoklassniki, VKontakte, Telegram, twitter, whatsApp siyaqli ken auditorga iye bolgan sotsiyalliq tarmaqlar arqali (jazba xabar, tekst , fotosuwret, sticer, suwretler, audio-video rolik ) jiberiledi ham oz ara alaqa jolga qoyiladi.

Jaslar arasinda fanatizimge bagdarlangan bunday forumlardin kemkemnen massalasiwi ham de olarda turli korinistegi buzginshi “ fatvo” lardin berip bariliwi mashqalanin qansheli qatan ekenligin payda etedi. Sebebi dunya xaliqinin tiykargi bolegi jaslar esaplanadi. Jaslar ulken kush esaplanadi. Olardin endi osip kiyatirgan sanasina ne sindirilse, sol tasqa oyilgan naqis siyaqli muhurlanadi. Sonin ushin ham radikal agimlar asirese jaslardi qarmagina ilintiriwge hareket qiladi. Olardagi iseniwshenlik, kush gayrat, qiziqqanliq olardin maqsetin amelge asiriwda qol keledi.

Sonin menen birge, bugingi kunde kopshilik jaslardin qolinda internetke qosillgan zamanagoy uyali qurallari bar. Bul jagday olardin joqarida sanap otilgen har turli sotsialliq tarmaqlarga qosiliwi, doslari ham tanislari menen uzliksiz qatnasiqta boliw imkanin beredi. Hazirgi waqitta, statistik maglumatlarga kore, Ozbekstanda en kop juklep alinip atirgan dastur ishinde “whasApp”, “Telegram” tarmaqlari jetekshi orindi iyeleydi. Ilim pannin jetiskenligi bolgan bul janaliqlar insanlardin uzagin jaqin, mushkilin ansat qilip atirganligi gumansiz. Sonin menen birge, bul janaliqlar dunya janaliqlarinan bir satte xabardar boliw ham maglumatlardi ansat tarqatiw imkaninda beredi. Biraq, bul tarmaqlarda milletler ham dinler ortasinda kelispewshilikti keltirip shigariwshi, nizali halatlarga sebeb boliwshi, sonday aq, insanlar arasida, qorxinish oyatiwga qaratilgan otirik, jalgan xabarlardin ken tarqatilip atirgani kopshilikti tashwishke saliwi tabiyiy. Asirese jaslar ortasinda adetke aylangan bul sawbetlesiw sistemasinan diniy-ekstremistlik agim agzalarida onimli paydalanbaqta. Sebebi internet arqali baylanis qiliwdin ansatligi, paydanaliwshilar saninin kopligi, baylanistin anonimligi, sirttan basqariw ham redaktsiyalaw sheklengenligi, informatsiyalar qisqa muddette tez tarqaliwi, xizmet qarejetlerinin bir neshe barabar kemligi terrorshi toparlar ushin oz tarepdarlari sanin kobeytiwdin qolay tareplerinen biri esaplanadi.

Tilekke qarsi, bunday jerkenish kushler tiykarinan ilim ham agartiwshiliqtan jiraq, sap diniy tusiniklerdin tiykargi mazmunin bilmegen adamlardi tiykarinan jaslardi ozlerine tartiwga umitilip, sotsiyalliq tarmaqlar arqali “ uris, jixot” , “takpir”, “shaxitlik”, “hijrat” tusiniklerin natuwri analizlegen halda oz watanlarin tarik etiwge urinbaqta. Sonday aq, ayrim kimseler tarepinen maqsetli rawishte islam manisine qarsi bolgan har qiyli tiykarsiz informatsiyalar, deregi aniq bolmagan diniy tustegi xabarlar yaki adamlardi qorxiwga saliwshi foto ham video korinisler ken nasiyatlanbaqta. Bunda ayrim jaslardin informatsiya qurallari arqali tarqatilip atirgan milliy ham diniy qadiryatlarimiga qarsi bolgan xabarlar, aniq deregi korsetilmegen, tiykarsiz informatsiya ham maglumatlarga isenip qalip atirganligi, piker juritpesten kor korana qabil qilip atirgani onnanda keskin aqibetlerdi keltirip shigarmaqta.

Bugin informatsiya tutiniw tovarina aylangan eken, har bir adam ozinde oni tutiniw madeniyatin tarbiyalawi lazim. Jaslar jeke xarakterdegi informatsiya qorgawi boyinsha bilim ham konlikpelerge iye boliwi ozi paydalanip atirgan unamsiz informatsiyalardan qorgana aliwi lazim

Informatsiya tutiniwi madeniyati en uliwma maniste, informatsiya agiminan insane mapleri, kamalati hamde jamiyet rawajlaniwina xizmet qiliwshi maglumatlardi qabil qiliw, tanlaw ham tusiniw analizlewge xizmet qilatugin bilimler, qabiliyet ham qaniyge sistemasin anlatadi.

Insan ozinde bunday madeniyatti tarbiyalawi ushin malim bir informatsiyani esiter eken esh bolmaganda “bul informatsiyani kim uzatip atir?” , “ne ushin uzatip atir?” ham “ qanday maqsette uzatip atir?” degen sorawlardi ozine beriwi, ogan tiykarli juwap tabiwga hareket qiliw kerek.

Sonda gana har qiyli ideyalar tasirine tusip qaliw, usinilip atirgan maglumatlarga kozsiz eriwdin aldi alinadi. Qaliplesken informatsiya tutiniw madeniyati milliy maplerimiz ham qadiriyatlarimizga qarsi bolgan xabar, maglumatlarga qarsi ozine tan qalqan rolin oteydi, shaxs koz qarasi ham qulqindagi batilliqti taminlewge xizmet qiladi.

Jas awladta bul tarepler sol darejede qaliplesken ham tastiyiqlangan boliwi lazim, sebebi olar virtual makanda uliwma milliy mapke xizmet qilatugin, onin rawajlaniwina jardem beretugin informatsiyani tanlay aliw. Informatsiya tutiniw madeniyatina iye jaslar, unamsiz ham haqiyqiy emes informatsiyalar tasirine tusip qalmaydi, sebebi olarda bunday informatsiyalarga malim darejede bekkem ideyalogiyaliq immunitet qaliplesedi.

“ Kim informatsiyaga iye bolsa ol, dunyaga iyelik qiladi”, degen piker bugingi kunde barliq tarepten tan alingan. Sonday eken bugingi kunde jaslarda informatsiya alemi imkaniyatlarinan aqilga say paydalaniw tajriybesin qaliplestiriw-ameliy ahmiyetke iye.

Sonday eken, islam dini korsetpelerinde de aytilgan malim bir xabarga iseniwden aldin oni tekserip aniqlap aliw talap etiledi. Maselen, Qurani karimde sonday deyiledi: ey mominler! Eger sizlerge qandayda bir pasiq kimse xabar keltirse, sizler (haqiyqiy awhaldi) bilmegen halinizda malim bir qawimge aziyat jetkizip qoyip, (keyin ) qilgan islerinizge pushayman bolmasliginiz ushin (ol xabardi) aniqlap (tekserip) koriniz! ( Hujurot,6).

Bul haqqinda Qurani karimnin jane bir hayatinda insanlar ushin ahmiyetli korsetpe kelgen bolip, onda da har qiyli qurallar arqali alinip atirgan xabar ham maglumatlarga kozsiz eriwden qaytariladi: (Ey, insan!) ozinin ( aniq) bolmagan narsege erme! Sebebi qulaq, koz konildin har biri haqqinda (har bir insane) juwapker bolar (juwapberer) (Isro,36) demek insan korgen esitken har bir maglumatina iseniwi, ogan eriwi aqibetinde alla aldinda da soraladi.

Paygambar Muhammad ( Alayhis-Salom) nan rawiyat qilingan bir neshe hadislerde de sonday deyiledi: “ xabardi tekseriw alladan, (onda) asigisliq qiliw shaytannan” , degen. Sonday aq, Abu Qurayra ( a.r.) dan rawiyat qilingan basqa bir hadiste bolsa, Rasulillox ( Alayhis-salom) : “ adamnin otirikshi ekenligine onin esitken har bir narsesin ayta beriwdi kipaya qiladi” degen.

Demek har bir alingan maglumatti tekserip, tiykarli yaki tiykarsiz ekenin aniqlamay turip sol maglumatqa qarap is tutiw islam manisine kore , shaytan jolina kiriw hamde otirikshi bolip qaliw menen barabar boladi. Sebebi bunda xabar tarqatip atirgan adamnin garezli maqsetin amelge asiriwga tiykar jaratilip qoyiladi.

Sonday eken, dunyanin turli aymaqlarinda bolip atirgan jamiyetlik-siyasiy protsesler, qarama-qarsiliqli toqnasiwlarga teren qaraw sezimin arttiriw, har qanday korinistegi qawiplerge qarsi manawiy-agartiwshiliq jumislardi zaman talaplari tiykarinda sholkemlestiriw, asirese bul salada keleshegimiz esaplangan jas awladti, bir soz benen aytqanda har birimiz ushin muqaddes bolgan shanaragimizdi din niqabi astindagi jat ideyalar tasirinen asraw ushin barliq kush ham imkaniyatlarimizdi bagishlaw zarur.

Tema boyinsha sorawlar

1. 
   Kibermakan tusiniginin mazmun-manisi haqqinda maglumat beriw?
   
2. 
   Din niqabi astindagi ideyalogiyaliq qawipler qanday formalarda payda bolmaqta?
   
3. 
   Ne ushin internet alemindegi buzginshilar tiykarinan jaslardi oz torlarina ilintirmekte?
   
4. 
   Diniy ekstremizim ham terrorizimge qarsi gureste jaslarga ideyalogiyaliq immunitetti
   

qaliplestiriwde qaysi tareplerge ayriqsha itibar qaratiw kk?

Oz betinshe jumis tapsirmalari

1. 
   Din niqabindagi ideyalogiyaliq qawiplerdin payda boliw formalari
   
2. 
   Jaslardi internet ham sotsiyalliq tarmaqlardagi informatsiya qawiplerinen asrawdin aktual
   

mashqalalari.