9-Амалий машғулот: Атмосфера ёғинларини бартарф этиш бўйича тадбирлар Қор – ёмғир сувларининг пайдо бўлисҳ сабаблари

Тоғ жинсларининг қияликка боғлиқ рависҳда ювилисҳи (м³)

Ёғингарчилик миқдори йиғиндиси, мм	10 % қияликда	20 % қияликда
2,5	0	4,8
6,4	2,7	5,3
26,8	24,0	52,0
46,3	104,0	216,0

Фарғона водийси умумий майдонининг 20 % га яқинини қиялиги 45 % дан ортиқ бўлган тоғ ён бағирларидаги ҳудудлар тасҳкил қилади.

Марказий Осиёда сел тосҳқинлари март ойидан то август ойигаcҳа бўлган давр иcҳида кузатилади. Апрель ва май ойлари давомида сел оқими туфайли сув тосҳқинлари тез-тез такрорланиб турилади. Сел оқими асосан куcҳли ёмғир натижасида сҳаклланиб, сҳиддатли тус олади. Аммо, сел тосҳқинлари фақат ёғингарчиликнинг сҳиддатига боғлиқ бўлмай, балки тупроқ таркиби, ўсимликлар ва ҳаво ҳарорати каби омилларга ҳам боғлиқ бўлади.
Марказий Осиёнинг тоққа яқин ва адирлик бўлган ҳудудларидаги киcҳик-киcҳик жадалликдаги жала ва ёмғирлардан ҳосил бўлган сел тосҳқинлари ўзи билан кўп миқдорда майин тупроқларни сҳиддат билан оқизиб келисҳи натижасида ва катта миқдорда емирисҳ туфайли тупроқ эррозияси юзага келади.
Сел оқимлари ҳар йили мамлакатимиз халқ хўжалигига жуда катта зарарлар келтиради. 1966 йилдаги Исфара дарёси водийсида рўй берган ҳалокатли сел тўфони бутун Фарғона вилоятида вайронагарcҳиликка олиб келди. 1969 йилги Зарафсҳон водийсидаги сел тосҳқини эса бир кеcҳанинг ўзида ўнлаб қисҳлоқларни ўз домига тортиб кетди. Сел айниқса, Самарқанд вилоятининг Ургут туманида тез-тез хавф туғдириб туради.
Фарғона вилоятининг Сҳоҳимардон ҳудудида 1977 йил 29 майдан то 13 июлгаcҳа ва 1990 йилнинг 10 июлидаги куcҳли жала натижасида юзага келган сел оқими хўжаликларга катта зиён етказди. Бу ерда 1972 йилдан 1984 йилгаcҳа бўлган вақт иcҳида 10 дан ортиқ куcҳли сел тосҳқинлари қайд этилган.
Андижон вилоятида 1967 йили 28 апрель ва 17 майда бўлиб ўтган сел тосҳқини жуда кўплаб вайронагарcҳиликка сабаб бўлган. 1977 йил 29 майда Андижон вилоятига қарасҳли Бесҳбуз адирида бўлиб ўтган сел тосҳқини ҳам катта талафот келтирди. Бу ҳодиса Андижон сҳаҳрини муҳофаза қилисҳ мақсадида 1967-70 йилларда қурилган бирламcҳи инженерлик инсҳоотлари тизимининг 1, 2, 3 ва 4-сел омбори ҳудудида содир бўлган. Бунда сел ўсҳа куни соат 19 дан 30 минут ўтганда жала ёмғиридан босҳланганлиги қайд этилиб, бир соат давомида ёққан селнинг ҳажми омборнинг сув йиғиладиган ҳавзасини тўлдириб юборган. Оқимнинг суюқ фазаси 9,9 минг м³, қаттиқ жинсларининг (cҳўкмалар) миқдори 3,6 13,5 минг м³ гаcҳа етганлиги аниқланган. Сой ўзанида оқимнинг тезлиги 2 м/с дан 5 м/с га ўзгариб турисҳи қайд қилинган.