9. bap. MonopsoniYalik hám oligopoliYalik bazarlar

9. BAP. MONOPSONİYaLIK HÁM OLİGOPOLİYaLIK BAZARLAR

9.1 Monopsoniya.
9.2. Oligopoliya

9.1 Monopsoniya.

Egerde qandayda bir tovardı óz-ara konkurent firmalar islep shıǵarıp, qarıydar birew bolsa buday jaǵdaydı monopsoniya dep ataymız, yaǵnıy bazarda tovarlarǵa qarıydar monopol boladı. Monopsonist ózleriniń kontragentlerinen tovardı tómen bahada satıp alıwǵa háreket jasaydı hám tovardıń muǵdarın maksimum payda alatuǵın dárejede belgileydi. Demek, monopsonist teń salmaqlı jaǵdayǵa MR=MC shártleri orınlansa erisedi.

1-súwret
Egerde monopsonist tovardı kóp sandaǵı óndiriwshilerden birdey bahada satıp alsa, onıń talap sızıǵı shekli dáramat sızıǵı menen birdey boladı. Yaǵnıy ol tovar satıp alıwdı shekli dáramat bahaǵa teń bolǵansha dawam ettiredi. Monopsonisttiń usınıs sızıǵı tovardı satıp alıwdın orta shıǵınlar sızıǵı menen birdey boladı. Monopsonist monopolistke uqsas baha diskriminasiya siyasatın júrgiziwi, yaǵnıy islep shıǵarıwshılardan ónimlerdi hár qıylı bahalarda satıp alıwı múmkin. Bunday siyasattı ol, egerde ulıwma shıǵınları birdey bahada satıp alǵannan tómen bolsa júrgizedi.

9.2. Oligopoliya

Oligopoliya keń taralǵan bazar strukturasınıń túri bolıp, bunda birdey tovarlardı islep shıǵarıwshılardıń sanı bir neshe boladı. Oligapoliyanıń eki túri (taza hám differensiyallanǵan) bolıp, birinshisin birdey túrdegi ónim (neft, polat, sement, h.t.b.) ekinshisin differensial ónim (úskeneler, awıl xojalıǵı ónimleri, avtomobiller h.t.b.) islep shıǵarıwshı firmalar quraydı. Oligopoliya monopoliya hám jetilisken konkurensiya arasındaǵı jaǵdaydı iyelep olardan túpten parıqqa iye. Sebebi oligopolist óziniń ekonomikalıq minez qulqın anıqlaw ushın ónimin satıp alıwshılardıń hám konkurentleriniń minez qulqın jaqsı biliwi kerek. Sonıń ushın ulıwma, universal oligopoliya teoriyası bolmaydı. Usı waqıtqa shekem konkret xojalıq jaǵdayın súwretlewshi kóp sandaǵı oligopoliyalıq modeller islep shıǵılǵan hám olar ulıwma xarakterge iye. Biz fransuz matematigi hám ekonomisti O. Kurno tárepinen islep shıǵarılǵan duopoliya modelin úyrenemiz. Oligopoliyanıń ápiwayı túri bolǵan duopoliya jaǵdayında hár biri talaplardı tolıq qanaatlandıratuǵın bir túrdegi ónim islep shıǵaratuǵın eki óndiriwshi qatnasadı. Bunday bazar strukturası region bazarlarda ushırasıp 3,4,5,… qatnasıwshılarǵa derek belgilerdi sáwlelendiredi. Kurno modeliniń dáslepki basqıshında duopolisttiń hár biri ekinshisiniń óndiris kólemi berilgen dep qaraydı. Duopoliyadaǵı talap funksiyası Q=N-P bolsın, Q- bir birlik waqıt ishinde talap muǵdarı, P- bir birlik ónimniń bahası. Talap funksiyasın P arqalı ańlatamız: P=N-Q=N-(q₁+q₂), bul jerde q₁ hám q₂ , birinshi hám ekinshi duopolisttiń islep shıǵaratuǵın ónimleriniń kólemi. Bir birlik ónimge jumsalǵan qárejetler ónimniń kólemine baylanıslı bolmasın hám S bolsın, yaǵnıy hám , Duopolistlerdiń shekli shıǵınları MS₁=MS₂=S boladı.

2-súwret
Duopoliyanıń háreket etetuǵın waqtın bir neshe dáwirlerge bólemiz. Dáslepki dáwirde ónimlerdi tek birinshi duopolist islep shıǵarsın deymiz. Bul monopolist firmanıń talap sızıǵı D₁, shekli túsimi MR₁ boladı (1-súwret). Paydasın maksimumlastırıw ushın MR₁=MC₁ tuwra keletuǵın q₁ muǵdardaǵı ónimdi P₁ bahada islep shıǵaradı. Keyingi dáwirde óndiriske ekinshi duopolist aralasadı hám birinshi duopolist monopolistlik kúshin joǵaltadı. Ekinshi firma birinshiniń islep shıǵarǵan ónimin (q₁) berilgen dep qarap óziniń háreketin baslaydı. Sonıń ushın onıń talap funksiyası: q₂=Q-q₁=(N-P)-q₁=(N-q₁)-P , yaǵnıy grafikte D₂ sızıǵı boladı, shekli túsimi MR₂. Ekinshi firmaǵa maksimum payda keltiretuǵın ónim q₂, baha P₂(MR₂=MC₂) bolıp, birinshi firma ónimlerin P₂ bahada satıwǵa májbúr boladı.
U’shinshi dáwirde birinshi firma baslı roldi oynaydı. Ol q₂ muǵdarı berilgen dep esaplap talap funksiyasın: q₁=Q₂-q₂=(N-P)-q₂=(N-q₂)-P óziniń óniminiń funksiyası (grafikte D₃) retinde qaraydı h.t.b.
Duopolistlerdiń bul jarısınıń qashan tamam bolıwın biliw ushın hár bir firmanıń óz konkurentiniń berilgen kólemi ushın paydanı maksimumlastırıw shártin kórsetemiz. Birinshi firma ushın:

P₁ den q₁ boyınsha tuwındısın nolge teńleymiz:

Bunnan ekinshi firmanıń óndiris kólemine baylanıslı bolǵan birinshi firmanıń minez-qulqı qaǵıydasına iye bolamız:

Usıǵan uqsas birinshi firmanıń ónimine baylanıslı bolǵan, ekinshi firmanıń paydasın maksimumlastırıw shártleri keltirip shıǵarıladı:
Bulardan q₁,q₂,p ózgeriwshileriniń ózgeriw shegaraları anıqlanadı hám anıqlanǵan shamalar duopoliyanıń teń salmaqlılıǵın xarakterleydi.
Joqarıda úyrengenimizdey bazar jaǵdayı monopoliyadan oligopoliyaǵa qaray ózgeredi. Egerde oligopoliyadaǵı qatnasıwshılar sanı kóbeyse, olardıń hár biri utısqa umtılsa, bazar oligopoliyadan jetilisken konkurensiyaǵa aylanadı. Jetilisken konkurensiya jaǵdayında firma paydasın MC=P shárti orınlansa maksimumlastıradı.
Demek, duopoliya jaǵdayında ónim óndiriw kólemi monopoliyadan joqarı, jetilisken konkurensiya jaǵdayınan tómen, al bazar bahası monopoliya jaǵdayınan tómen, jetilisken konkurensiyaǵa salıstırǵanda joqarı boladı.