9-lekciya. TÚYnek míywelí egínlerdíŃ ÁHMÍyetí. Kartoshka bíologíyasi hám jetíSTÍRÍw texnologiyasi. Rejesi

Kartoshkanıń sistematikası, morfologiyası hám biologiyası
Biologiyalıq qásiyeti. Kartoshka neytral fotoperiodizm ósimligi. Soǵan qaramastan túyneklerdinń kógeriwi hám ósimliktiń ósiwi ushın kópshilik sortlar da 6-7⁰C dáslepki temperatura dep esaplanadı. Túyneklerdiń jaqsı ósiwi ushın bolsa ortasha temperatura 19-23⁰C.
Kartoshka jaqtılıqtı súyiwshi ósimlik. Kartoshka ósimligi neytral fotoperiodizm, uzaq hám qısqa kúndede jaqsı rawajlanıwı múmkin.
Kartoshka ónim toplaw dawamında ıǵallıqqa júdá talapshań boladı. Atmosferanıń qurǵaqlıǵı kartoshkanıń miywe payda qılıwına jaman tásir qıladı, yaǵnıy guúl hám miywelerdi tógip jiberedi. Biraq topıraqtaǵı ıǵallıq 70-85% bolsa, hawanıń qurǵaqlıǵı paqallarınınń ósiwine hám túyneklerdiń payda bolıwına onsha kúshli tásir etpeydi.
Kartoshka topıraqtaǵı azıqlıq mineral zatlarǵa talapshań boladı. Bir tonna túynek miywe hám tiyisli paqal-japıraq jetistiriw ushın 6,2 kg azot, 2 kg fosfor hám 8 kg kaliy ulıwma-16,2 kg sarplanadı. Kartoshka- jumsaq, hawa aıratsiyası jaqsı topıraqlarda kóp ónim beredi.
Sortları Kartoshkanıń «Akrab», «Zarafshan», «Toyımlı», «Sedov», «Berlixengen», «Gatchinskiy», «Romana», «Detskoselskiy» hám basqa da sortları bar.
Kartoshka pisip jetilisiwine qarap: tez piser (náwshe kógerip shıǵıwdan pisiwge shekem 60-65 kún), erte-ortańǵı (70-80 kún), orta piser (90-100 kún), ortańǵı-keshki (110-120 kún) hám kesh piser (130-150 kún) bolıp bólinedi.
Kartoshkanı jetistiriw texnologiyası
Jer tańlaw hám almaslap egiwdegi ornı. Kartoshka respublikamız klimat sharayatında tawlı hám taw aldı rayonlarda hámde dáryalardıń túbi gidromorf topıraqlı zonalarında jaqsı ósedi. Bul zonalar topıraǵı organikalıq zatlarǵa bay boladı. Boz hám basqa topıraqlarda da kartoshka jetistiriw ushın jaramlı boladı.
Kartoshka orta Aziyada ádette palız hám ot-shóplik eginler kartoshka ushın eń jaqsı almaslap egiw ósimlikleri bolıp tabıladı. Kapusta, qıyar, palız eginleri hám tamır miyweler pıyaz hámde dánli-sobıqlı eginleri kartoshka ushın eń jaqsı almaslap egiw eginleri esaplanadı. Jońıshqa da kartoshka ushın almaslap egiwde qollanılatuǵın ósimlik. Kartoshkanı úziliksiz 2-3 jıl dawamında bir atızǵa egiw solıw keselliginiń kóbeyip ketiwine sebep boladı. Eger bir maydanǵa úziliksiz kartoshka egiw zárúrligi tuwılsa, bunda shártli túrde aralıq egin retinde gúzlik gorox yamasa shabdardan paydalanıw múmkin.
Kartoshka organikalıq hám mineral tóginlerge talapshań ósimlik. Azot onıń páleginiń jaqsı ósiwine hám ónimdarlıqtıń kóbeyiwine tásir etedi. Fosfor paqalın ósiwden toqtatadı, tamırın jaqsı rawajlandıradı, kartoshkanıń jetilisiwin tezlestirip, túyneklerdegi kraxmal muǵdarın kóbeytedi.Kaliy ósimlik tárepinen azot hám fosfordı ózlestiriwdi jaqsılaydı, tamır bólimin rawajlandırıwǵa unamlı tásir kórsetip hár qıylı zamarıq keselliklerine hámde qurǵaqshılıqqa sonday-aq, tómen temperaturaǵa shıdamlıǵın asıradı.Ózbekstannıń suwǵarıp egiletuǵın jerleriniń topıraǵınınń quramında azot hám fosfor júdá kem sonıń ushın bul mineral tóginlerdi jeterli muǵdarda tolıǵına topıraqqa beriw kartoshkaǵa jaqsı tásir kórsetedi.Erte kartoshkaǵa azot- 120-150, fosfor- 80-100, kaliy-60, kesh kartoshka bolsa-200-225, 150-160 ha`m 90-100, otlaqlı topıraqlarda erte kartoshkag`a azot ha`m fosfor-100-120, kaliy-50-60, keshki kartoshkag`a azot -150-180, fosfor-150-180, kaliy-70-80 kg etip beriliwi kerek.Organikalıq tóginnen gektarına 20-40 tonna berilse, azot hám fosfor tóginlerininń muǵdarı 20-30%, kaliy bolsa-50-70% kemeyttiriledi.
Kartoshka tuxımın egiske tayarlaw. Kartoshka jetistiriw, ásirese, sortqa say bolǵan túyneklerdi ayırıp alıw hámde aynıǵanların hám jip sıyaqlı ósimte bergenlerin brak qılıw úlken áhmiyetke iye. Tuxımlıq ushın túynekler úsh túrge ajıratıladı: 25-50, 50-90 hám 90 g nan artıq. 90 g túynekler kózleriniń jaylasıwına qarap ekige bólip egiledi. Kesilgen túyneklerge egiliwden aldın TMTD preparatı sebiledi, bunda 1 tonna kesilgen túynekke 3,0-3,5 kg preparat sebiliwi kerek. Jazda egiletuǵın kartoshka túynekleri kesilmeydi, sebebi joqarı temperatura tásirinde olar shirip ketedi. Erte egilutuǵın kartoshkanıń pisiwin tezlestiretuǵın hám ónimdarlıǵın arttıratuǵın nátiyjeli usıllardıń biri –bul kartoshka túyneklerin jaqtı xanada 12-13⁰C ta tezpiser sortların 20-25 kúnde hám ortapiser bolsa 30-35 kúnde óndiriwden ibarat. Jazda egiletuǵın kartoshka tuxımın egiwge tayarlawdıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri, túynektiń kógergen kózleri 8-10 sm ge jetkennen keyin olardı sındırıp alıp taslaw bolıp esalanadı. Kógergen kózlerin sındırıw sońǵı mártebe kartoshka egiliwine 1,5-2 hápte qalǵanda ámelge asırılıwı kerek, bunda túynekler egiliwine shekem, olarda tazadan kózler payda bolıp, jerden tez kógerip shıǵıwdı támiyinleydi.Báhár hám jaz máwsiminde kartoshka egiliwden aldın túynekleriniń ósiwin basqarıwshı zatlar giberellin 0,5 mg/l hám TUR 500 mg/l eritpesine salıp, soń egilse jaqsı nátiyje beredi.Egiw usılı hám tereńligi topıraq hám hawa rayına baylanıslı boladı.Báhárde egilse 6-8 sm, jazda egilse 10-12 sm tereńlikte qatar araları 60, 70, 90 sm, ósimlikler arası 15-40 sm etip egiledi.Tárbiyalaw. Erte egiletuǵın kartoshka jerdiń tábiyiy ıǵallıǵında kógerip shıǵadı, kesh egiletuǵın kartoshkanı egilgen kúni suwǵarıw maqsetke muwapıq boladı. Erte egiletuǵın kartoshka egilgennen soń 25-30 kúnnen keyin kógerip shıǵadı, bul waqıtta ol egilgen maydanda jabayı shópler de kógerip shıǵadı, olardı joq etiw ushın 1-2 márte setkalı borona yamasa tisli jeńil borona menen boronalanadı. Ol ónim toplaw dáwiri baslanǵanǵa shekem 10 kúnde bir márte, soń 4-6 kúnde bir márte suwǵarıladı. Kartoshka ósiw dáwirinde jer astı izey suwı jaqın jaylasqan maydanlarda 4-7, tereń jaylasqan jerlerde bolsa 8-9 márte suwǵarıladı. Keshki kartoshka egilgen kúni suwǵarıladı. Ósiw dáwirinde hár 8-10 kúnde bir márte suwǵarıladı hám suwǵarıw ónimin jıynawǵa 2-3 hápte qalǵanda toqtatıladı.