9-lekciya. TÚYnek míywelí egínlerdíŃ ÁHMÍyetí. Kartoshka bíologíyasi hám jetíSTÍRÍw texnologiyasi. Rejesi

9-LEKCIYA. TÚYNEK MÍYWELÍ EGÍNLERDÍŃ ÁHMÍYETÍ. KARTOSHKA BÍOLOGÍYASI HÁM JETÍSTÍRÍW TEXNOLOGIYASI.
Rejesi

1. 
   Kartoshkanıń áhmiyeti, kelip sıǵıw tariyxı,egislik maydanı
   
2. 
   Kartoshkanıń sistematikası, morfologiyası hám biologiyası
   
3. 
   Kartoshkanı jetistiriw texnologiyası
   

Kartoshkanıń áhmiyeti, kelip sıǵıw tariyxı,egislik maydanı
Jer júzinde túynek miyweli ósimlikler arasında eń kóp tarqalǵanı kartoshka ósimligi. Túynek miyweli eginlerden Ózbekstanda tiykarınan kartoshka, belgili muǵdarda topinambur hám batat egiledi.Kartoshka tiykarǵı azıq-awqatlıq hám texnikalıq ósimlik bolıp, ósimlikshilikte jetistiriletuǵın barlıq ónimler arasında eń áhmiyetli orınlardıń birin iyeleydi. Kartoshka shiyki túyneginiń quramında 25 % qurǵaq zat bolıp sonıń 14-22 % kraxmal, 1,4-3 % belok, 1% kletchatka, 0,2-0,3 % may hám 0,8-1,1% kúl zatları boladı. Kartoshka kópshilik vitaminlerdiń istochnigi bolıp S vitaminniń muǵdarı 40% mg/ga jetedi. Túyneginiń quramında vitaminlerden: PP-V₃ (0,57mg), V₁ (0,11mg) , V₂ (0,06mg), V₆ (0,22 mg) bolıp, S vitaminniń eń kóp muǵdarı 12 mg dı quraydı hám ayırım jagǵdaylarda onıń muǵdarı 40 mg ǵa jetedi. Kartoshkanıń japıraq paqalında hám kókshil reńge iye bolǵan túyneklerinde záhárli zat- glyuko alkaloid, solanin (1-20 mg %) zatı payda boladı. Bul záhárli zattıń tásiri onı pisiriw waqtında belgili dárejede joǵaladı. Kartoshka azıq-awqat sanaatında úlken áhmiyetke iye. Sonıń ushın ol dán eginlerinen soń ekinshi orında turadı.Onı 2-nan depte ataydı, Evropa asxanasında 200 den artıq hár qıyli taǵamlar tayarlanadı. Sonıń menen birge sharwa mallarına jem retinde qollanıladı.Kartoshka-texnikalıq egin esaplanadı. Onıń 1 tonna túyneginen 112 l spirt, 55 kg uglekislota, 0,39 l sivush mayı, 1500 l barda yamasa 170 kg kraxmal, 80 kg glyukoza hám basqa ónimler alınadı.Kartoshkanıń watanı Qubla Amerika. Kartoshka tiykarınan XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap egile basladı. Oraylıq Aziyada, sonıń ishinde Ózbekstanda kartoshka XIX ásir ortalarında keń tarqalǵan. Jer júzinde kartoshka 19,5 mln maydanǵa egilip, túyneginiń ortasha hasıldarlıǵı 189,1 c/ga. Kartoshka Oraylıq Aziyada tiykarınan azıq-awqatqa isletiw ushın jetistiriledi. Onıń eń mayda túynekleri sharwa mallarına jem ushın beriledi.