9 Ma’ruza: Endоgen jаrаyon vа хоdisаlаr. Seysmik хоdisаlаr. Reja

---

9 - Ma’ruza: Endоgen jаrаyon vа хоdisаlаr. Seysmik хоdisаlаr. 
Reja: 
1. Tektonik hodisalar. 
2. Tektonik hodisalarning muhandis inshootlarga ta’siri.
Tayanch so’z va iboralar: endogen jarayon va hodisalar, tektonika, buralma 
dislokatsiya, uzilma dislokatsiya 
Yer qobig’i paydo bo’lgandan buyon hozirgacha doimo harakatda bo’lib 
kelmoqda. Bu harakatlar tektonik harakat deb, uni o’rganuvchi fanni 
geotektonika fani deyiladi. Tektonik harakatlar Yerning ichki qismida yuz 
beradigan murakkab jarayonlar natijasida ro’y beradi.Tektonik harakatlarning sodir 
bo’lishi sabablarini turlicha talqin qiladilar. Ularni quydagicha ifodalash mumkin: 
1).Yer sharining turli qavatlardan tashkil topganligi (yer qobig’i, mantiya va 
yadrodan ) 
2).Yer ichki qismining ba’zi bir joylarida suyuq olov oqimining (magmaning 
)bo’lishi.
3).Yerning ichki qismida harakatning yuqori darajada ekanligi.
4). Yer qobig’i qavatning yupqaligi va uning qattiqligi.
Bu fikrlar quyidagicha izohlanadi. Agar yer sharining diametri 4m deb olsak, 
bunda yer qobig'ining qalinligi 1sm ni tashkil qiladi. Bunda juda kichik qalinlikdagi 
yer qobig'i sodir bo'ladigan siqilishlarga qarshilik ko'rsata olmayi, natijada yer sekin-
asta harakatiga keladi. 
41-rasm 
Ayrim olimlar bunday harakatga sabab yerning qismida radioaktiv 
elementlarning parchalnishidan chiqayotgan issiqlikning yuqoriga qarab tarqalish, 

---

yana bir sabab yer ostida kuchlanishlaring yig'ilishidan harakatlar payo bo'ladi. Bu 
harakatlar natijasida yer qobig'ida tashkil etuvchi qatlamlarni joylanish va etish 
shakllari, uning ustida esa yer yuzasining shakli o'zgaradi. Natijada yerning ayrim 
joylari ko'tarilib tog'lar hosil bo'ladi, buning hisobiga esa yerning ayrim joylari 
cho'kadi. Tog'larning hosil bo'lish jarayoni yer yuzasida doimo sodir bo'lib turadigan 
jarayon, bu asta sekin (sokinlik davri) yoki juda tez ro'y berish ( tektonik inqilob) 
mumkin. Yer sharining tarihida qoldig'i tektonik inqiloblar ajraladi, kaledon 
tektonik inqilobi - bu kembiriy-silur davrlarida sodir bo'lgan ; gertsin inqilobi-yura 
davriga mansub. Alp tektonik inqilobida Kavkaz, Karpat va Qrim tog'lari hosil 
bo'ladi. 
Tektonik zilzilalar yer sharida eng ko'p bo'ladigan va ko'pincha talofatli yer 
qimirlashlar. Tektonik zilzilalar natijasida inshootlar, yo'llar, qishloq va shaharlar 
vayron bo'lib, minglab odamlar halok bo'ladi, boshpanasiz qoladi. Kuchli zilzilalar 
oqibatida yer yuzida kengligi bir necha o'nlab metr, uzinligi bir necha yuz kilometr 
bo'lgan darzlar hosil bo'ladi. 
Tektonik zilzillalar okean va dengiz tublarida ham odir bo'ladi, ularni dengiz 
yer qimirlashilar yoki sunami deyiladi. Dengiz yer qimirlashilar natijasida balandligi 
bir necha o'n metr bo'lgan to'lqinlar hosil bo'ladi. Bu to'lqinlar hosil bo'lish 
markazidan okean bo'ylab100 va 1000 dan ko'p km/soat tezlikda tarqaladi. 
Tektonik harakatlarga moyil 2 ta belbog’:1) Tinch okeani seysmik
mintaqa bo’lib, bu maydonga Amerika qitasining tog’li o’lkalari – Alyaska, 
Kamchatka, Kuril, Yangi gvineya, Yaponya hududlari kiradi. 
2) Alp – Himolay mintaqasiga O’rta yer dengizi, Karpat, Kavkaz, Markaziy 
Osiyo, Oltoy, Baykaldan Indoneziyagacha bo’lgan hududlar kiradi. 2009 4.09 may 
Gvatemalada 6.1 balli zilzila.
1) Tektonika- yer qobig'idagi bo'ladigan harakatlari o'rganadigan fanir. Yer 
qobig'i oimo harakatda bo'ladi. Bu harakatlar bir joyda kuchli bo'lishi mumkin. 
Tektonik harakatlar sust bo'ladigan yerning qismiga platforma deyiladi. Kichli 
harakatlar sodir bo'ladigan qismiga esa geosinklinal deyiladi. Tektonik harakat 

---

natijasuda tektonik hodisalar ro'y beradi. Ularga tof'larning hosil bo'lishi, tog' 
qavatlari yemirishining o'zgarishi kabi hodisalar kiradi. 
1) Burama dislokatsiya 
2) uzulma dislokatsiya
Kuchsiz tektonik harakatlar natijasida tog' jinslarinig qavatlari buzilmasdan 
shaklini o'zgarishiga buralma dislokatsiya deyiladi. Ularga misol: antiklinal (tog’lar 
hosil bo'ladi), sinklinal (daryo vodiylari hosil bo'ladi) kiradi.
Kuchli tektonik harakatlar natijasida uzilma dislokatsiyala hosil bo’ladi. 
Ularga misol: uzilma, ko’tarma , siljish, siljiq, do’nglik, o’pirilmalar kiradi. 
Uzilma natijasuda hosil bo’lgan yoriqlar tektonik yoriqlar deyiladi. Bu 
yoriqlarning kengligi 1 smdan bir necha yuz, ming metrgacha boradi. Bu yoriqlar 
tog’ jinslarining nuragan mahsuloti bilan to’lib qolishi, ularda yer osti suvlari paydo 
bo’lishi mumkin. 
Nazorat savollari: 
1.Tektonik harakatlarning qanday sodir bo’lish sabablarini bilasiz? 
2. Buralma dislokatsiya va uzilma dislokatsiyalarninig bir- biridan farqi 
Sinklinal 
Antiklinal