9 mavzu: ibtidoiy tuzumni yemirilishini umumiy yo‘nalishi va sabablari
Download 208.23 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5. Ibtidoiy jamiyatni yemirilishining shakllari
- Asosiy adabiyotlar
9- MAVZU: IBTIDOIY TUZUMNI YEMIRILISHINI UMUMIY YO‘NALISHI VA SABABLARI Dars rejasi: 1. Metallni kashf etilishi va uning oqibatlari. 2. Bronza va ilk temir davrining arxeologik madaniyati. 3. Yevropa arxeologik madaniyatlari. 4. O’rta Osiyo arxeologik madaniyatlari. 5. Ibtidoiy jamiyatni yemirilishining shakllari Tayanch iboralar: Metallni kashf etilishi, ilk temir davri, Ispaniya arxeologik madaniyatlari, Fransiya arxeologik madaniyatlari, Avstriya arxeologik madaniyatlari, Vengriya arxeologik madaniyatlari, Angliya arxeologik madaniyatlari.
1. A.I.Pershits. A.L.Mongayt. V.P.Alekseev. Istoriya pervobitnogoobshestva. M. Nauka. 1968. 2. Kosven O.M. Ocherki istorii pervobitnoy kulturi. M. Prosveshenie, 1953. 3. Kosven O.M. Ibtidoiy madaniyat tarixi ocherklari. T o shkent, O’zbeksiton, 1960. 4. Alekseev V.P. P ye rshits A.I. Istoriya p ye rvobitnogoobshestva. M.Visshaya shkola. 1990. Metalni kashf etilishi, ishlab chiqarilishi va uning oqibatlari Ibtidoiy jamiyatni yemirilishini eng muhim ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan sababi, bu metalni keng ishlab chiqarishni yo’lga qo’yilishi bilan bog’liqdir. Metall asri 2ta davrga: bronza va temir asriga bo’linadi. Bronza asri insoniyat tarixida bronza ishlab chiqarish va uni tosh qurollari bilan birga ishlashni k ye ng yo’lga qo’yilgan davri hisoblanadi. T ye mir asri esa - t ye mir metallurgiyasini keng tarqalgan davri hisoblanadi. Hozirgi paytgacha temir asri davom etib kelmoqda. Ibtidoiy davrni davrlashtirayotgan vaqtda ko’pincha ilk temir davri degan termin uchraydi. Bronza – mis va qalay, ayrim paytlarda surma, mishyak va svinets, tsinkning turli aralashmalaridan iborat. 90% mis va 10% qalay eng yaxshi aralashma hisoblanadi. Misga nisbatan bronzaning ustunligi faqat uning qattiq yoki yumshoqligida emas, balki uni erish temperaturasining pastligida hamdir. Bronza 700-900 S da, mis 1083 S da eriydi. Lekin mis ham, bronza ham toshni butunlay siqib chiqara olmadi. Buning sababi toshning ishchi xususiyatlari mis va bronzaga nisbatan yuqori va eng muhim bu material hamma j o yda uchraydi. Mis va qalayga b o y bo’lgan rayonlar – shu minerallarni qazib olish va u bilan boshqa xalqlarni ta’minlash bilan shug’ullandilar. Mis Eronda, Kichik Osiyoda, Arabistonda, Armanistonda, qalay esa Eron va Arabistonda keng tarqalgan. Yevropada – Ispaniya, Fransiya, Avstriya, Vengriya va Angliyada qadimgi mis konlari ochilgan. Qadimgi qalay konlari Ispaniya va Angliyada topilgan. Janubiy Xitoy va Shimoliy V ye tnamda ham mis va qalay k o nlari b o r. Qo zo g’iston, O’rta Osiyo, Kavkaz, Ural, Irtish va Yenisey bo’ylarida ham xuddi shunday metallurgiya markazlari bor. Eng dastlabki metall qurollar o’zining shakli bilan to’liq tosh qurollarini shakllini qaytargan bo’lsa, keyinroq uning ko’plab murakkab xillari vujudga keldi. Bronza davrining aniq xronologik ramkalarini berish ancha qiyin. Janubiy Eron va M ye so po tamiyada mil.il. III ming yillik o’rtalarida bronza ma’lum edi. Xitoyda bronza mil.av. XVII asrdan boshlab ishlatila boshlangan bo’lsa, Amerikada esa faqat I ming yilliklardan boshlangan. 43 Mil.il. III-II ming yilliklarda bronza industriyasi Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Kipr va Krit, II ming yillikda esa butun Yevropaga tarqaydi. Bronza davrining oxiri u temir tomonidan to’liq siqib chiqarilgandan keyin tugaydi. Temir bronzaga qaraganda qattiq, turli shakl bersa bo’ladigan va keskir material, lekin u tabiatda toza ho lida uchramasligi va qayta ishlanishi qiyin bo’lgan material bo’lgani uchun ancha kech o’zlashtirildi. Eng qadimgi davrlarda odamlarga meteorit temiri ma’lum edi. Misrda miloddan avvlgi IV ming yillik qabrlarida ma’lum edi. Miloddan avvalgi III ming yillikni birinchi yarmidan boshlab Misrda Mesopotamiyada va Kichik Osiyoda uchraydi. Eng dastlabki o’tda to blab ishlov berilgan temir buyumlar xettlar to mo nidan bosib olingan Armanistonning mil.il. XV asr qatlamlarida uchraydi. Miloddan ilgarigi II ming yillikning oxiriga kelib Yevropada, Rossiyaning janubi, Germaniya va Italiyada uchraydi. Mil.il. II ming yillikning oxiridan Falastinda, Suriya, Kichik Osiyo, Gretsiya va Hindistonda, Sharqiy Yevropa, Afrikaning markaziy, shimoliy va g’arbiy tomonlarida keng tarqadi. Temir O’rta Osiyoda miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda keng tarqadi. Temirni suyuq holida eritib olish doimo qiyin ish bo’lgan. Uni erishi uchun 1528 S issiqlik kerak bo’lgan. Temirni xamir holiga keltirish uchun maxsus pechlarda eritilib unga, yonidan qizigan havo yuborilgan. Bu jarayon 1100-1350 S havoda bo’lgan. Pe chning ostida og’irligi 1 kg. dan 8 kg gacha bo’lgan xamirsimon temir qorishmasi ajragan uni olib yanchib qorishmadan shlaklari chiqarilib zichligini oshirishgan. Bunday temir ancha yumshoq hisoblanadi. Lekin juda qadimdan buyon temir buyumlarini sementlatish (yoki uglerodlatish) usuli topilgan edi Temirning ancha yuqori mexanik sifatlari uni nisbatan orzonligi va hammaga yetarli ekanligi tezda bronzani siqib chiqarishga imkon yaratdi. Temirni hayotga joriy qilinishi xo’jalik yurgizishning hamma jabhalariga ta’sir etdi, ayniqsa d ye hqonchilik va chorvachilikni rivojlantirdi N yeolit va eneolitda dehqonchilik va chorvachilik t o sh industriyasining unchalik rivojlanmagan imkoniyatlari tufayli orqada qoldi. Bronzadan yasalgan boltalar ma’lum ma’noda yangi yerlarni o’rmondan tozalashga imkon yaratdi. Qo’lda chopishdan omochda yumshatish usuliga o’tishga imkon yaratdi. Omochda yerni yumshatishda dastlab odamdarni o’zlari tortgan bo’lishsa, keyin esa uni eshak, ot, ho’kizga almashtirdi. Qadimgi haydovda ishlatilgan asboblar ham yaxshi o’rganilmagan Odatda oddiy yerni yumshatuvchi asboblardan yerni haydovchi asboblarga o’tishganini yozishadi. Lekin bunday usullar geografik sharoitlardan kelib chiqqan. Bronza davrida juda ko’p joylarda haydov asboblari vujudga kelgan bo’lsa ham faqat temir paydo bo’lgandan keyingina turli xo’jaliklarni rivojlanishiga olib keldi. Haydab dehqonchilik qiladigan hududlarda hamma joyda ham rivojlanish birday bo’lmadi. Sharqiy va Janubiy Osiyoda hamda Tropik Afrikada qo’lda ishlatiladigan qurollarga sodiqligicha qolishgan. Bu qurollarga ozgina temir qismini qo’shib motiga dehqonchiligi t o m o n k ye tishdi. H o zirgi paytgacha ekstensiv haydov va intensiv cho’qmor (motiga) d ye hqonchiligi yo’lidan k ye tilganligining sabablarini bilish qiyin bo’lmoqda. Tahmin qilish mumkinki, Osiyoning juda ko’p mamlakatlarida ho sildor yerlarning yetishmaganligi sabab bo’lgan bo’lsa, Afrikada esa sese pashshasini tarqashi bo’ldi. Haydab dehqonchilik qilish chorvachilikni rivojlanishiga ham olib keldi. Bronza davri yodgorliklarini qazish paytida t o pilgan uy hayvonlarining ko’pchiligini yirik 44 shohli mo llarni suyaklari tashkil etgan. De hqonchilikni o’sishi esa bir qism ho silni mollarga berib uni ham sonini ko’payishiga imkon yaratdi. Lekin, podaning ko’payishi daladagi o’tni zahirasini kamayishiga olib k ye ldi. P o daning ko’payishi bilan uning egalariga daladagi o’tlardan foydalanish maqsadida haydab boqishga va qo’shimcha o’tloqlar qidirishga to’g’ri keldi. Bir qism o’troq aholi yarim ko’chmanchi dehqon- chorvador (ayrim j o ylarda d ye hqonchilik-baliqchilik- choravchilik) xo’jaligini yuritib dala ishlari sezoni ko’chib yurib chorvachilik qilish bilan almashdi. Ayrim qabilalar dehqonchilik bilan shug’ullanishgan bo’lsa, b o shqalari chorvachilik bilan shug’ullanishdi. Ko’proq cho’l va sahro z o nalariga yaqin turadigan aholi to’liq chorvachilik bilan shug’ullanishga o’tishdi. Bronza va ilk temir davrida Yevropaning cho’l hududlarida, Rossiyaning janubi, Qozog’iston, O’rta Osiyo, Sibirning janubi, Oltoy o’lkalarida yarim ko’chmanchi va ko’chmanchi chorvadorlarning ko’plab makonlari va mozorlari topilgan. Shunday qilib, bronza davrining oxiriga ke lib de hqon-chorvadorlarning umumiy massasidan yarim ko’chmanchi va ko’chmanchi chorvadorlarni ajrab chiqqanini ko’ramiz. Bronza va temirni ishlatish hunarmandchilikni rivojlanishiga katta turtki berdi. Bronza asri kirishi bilan qilich, harbiy arava va ko’krakka kiyadigan sovut paydo bo’ldi. Temir ishlab chiqarish kuchayishi bilan hunarmandchilik mahsulotlarini soni va sifati oshdi. T o shdan yasalgan, suyakdan yasalgan, to’qimachilik mahsulotlari, kulolchilik, bronzani quyish va boshqa hunarmandchiliklar odamlar bajarsa, bo’ladigan ishlar edi. Temir metallurgiyasida esa, alohida qurilmalar bo’lishini talab qilar va yana muhim yuqori malakali mutaxassisgina bu ish bilan shug’ullanishi mumkin edi. Shuning uchun, hamma odamlar ham t ye mirchilik qilisha olishmadi. Etnografik ma’lumotlar shuni ko’rsatadi-ki, ibtidoiy davrda t ye mirchilar hamma y ye rda alohida qatlamni tashkil etishgan. Ular ayrim xalqlarda juda obro’-e’tiborli bo’lishgan bo’lsa, boshqa xalqlarda nafrat uyg’otgan va ularga qo’rqinch bilan qarashgan. Rus tilidagi “kuznes” bilan “kozni” bitta o’zakdan olingan. Bronza davrida to’qimachilik dastgohi vujudga kelishi bilan to’qimachilik va turli gazlmalarni ishlab chiqarish kuchayadi. Kulolchilik stanogida juda nozik qilib ishlangan kulolchilik mahsulotlari ishlab chiqiladi. Jamoa a’zolarini ichidan ancha talantli hunarmandlar ajrab chiqadi. Xullas, dehqonchilikdan birinchi marta hunarmandchilik ajrab chiqadi. Ijtimoiy m ye hnat taqsimoti t o varlar ayriboshlashni taqozo qildi. D ye hqonlar chorvadordan go’sht, sut mahsulotlarini, teri va ayniqsa ishchi hayvonlarini olishlari kerak edi. To varlarni ayriboshlash uchun endilikda turli ayriboshlash uchun yaroqli o’lchovlar kerak edi. Bular bir parcha mato, biron hayvon terisi, nodir chig’anoqlar va ayniqsa hayvonlar edi. Bronza davrida esa bunday ekvivalentlar ayniqsa hayvon bo’lar edi. Ayriboshlashni kuchayishi bilan g’ildirakli aravalar k ye ng tarqay b o shlaydi, yo’llar quriladi, qayiqlar va y ye lkanli k ye malar paydo bo’ldi. D ye hqonchilikdagi, chorvachilikdagi, hunarmandchilikdagi mehnat taqsimoti qurollarni yaxshiroq qilishga, mahsulot sifatini oshirishga imkon yaratdi. Inson m ye hnati bilan y ye tishtirilgan mahsulotlar o’zidan ortib q o ldi va birinchi marta o’ziga k ye rakli va qo’shimcha tovarlarga bo’lindi. Birinchi marta yirik mehnat taqsimoti mehnat unumdorligini oshirishga, boylikni oshishiga va qulchilikni k ye lib chiqishiga olib k ye ldi. Jamoa xo’jaliklarni va jamoa 45 mulkni xo’jaliklarga va shaxsiy mulkka aylanishiga olib keldi. Alohida oilalar vujudga keldi, natijada urug’da mulkiy tengsizlik kelib chiqdi. Xususiy xo’jalik va mulkning paydo bo’lishi bu tarixiy jarayon ediki, bu xususiy tashabbuskorlikni va natijada ishlab chiqarishni, t o varni ko’payishini va uni ayirboshlashni o’sishga olib kelar edi. Bu jarayonga urug’ jamoasi o’zining umumiy xo’jaligi, bir-biriga doimiy yordam berish xususiyati bilan yangi jarayonlarga qarshi kurashi k ye rak edi. Urug’ ishlab chiqarish munosabatlari allaqachonlar o’zidan o’zib ketgan ishlab chiqarish kuchlariga to’g’ri ke lmay qo lgan edilar. Shuning uchun, urug’chilik tuzumi sinishi ke rak edi. Endiliqda urug’ parchalanib, bo’linib turli j o ylarda yashashganini ko’rish mumkin (delokalizatsiya). Endilikda urug’chilik aloqalari qo’shinichilik aloqalariga aylana boshlandi. Aynan qo’shnchilik aloqalari Marksning aytishicha, “qarindosh bo’lmagan ozod aholini birlashtirgan birinchi so tsial uyushma edi” de ydi. O’sha davrdagi dualizmni K.Marks quyidagicha ta’riflaydi. Bir tomondan qishloq xo’jaligi hovlisi, uning barcha jihozlari, chorvadorlarda chorva moli va boshqa narsalar xususiy mulkka aylandi, lekin eng asosiysi yerga egalik jamoa mulki bo’lib qoldi. Alohida xo’jaliklar qanchalik rivojlanib k ye tmasin, baribir u butun jamiyatni asosiy yacheykasiga aylana olmadi. Juda ko’p ishlar yerlarni o’rmondan tozalash, ariq, kanallar qurilishi va tozalanishi, ko’plab oilalarni birgalikda ishlashini talab etar edi. Lekin territorial aloqalar endilikda urug’ aloqalariga nisbatan ustunlik qila boshladi u ancha ilgarilab ke tgan ishlab chiqarish munosabatlari tomon intildi. Endilikda urug’ aloqalari alohida xo’jaliklarni rivojlanib ketishiga qarashlik qilmay qo’ydi. Jumladan, endilikda o’zining urug’doshi bilan topilgan mulkni qaytarmaslik sharti bilan bo’lsa ham, yangi qo’shnisi bilan hisob-kitob qilib oldi-berdi qilindi. Bunday oldi-berdilar hatto ko’proq foyda olishni maqsad qilib qo’ydi. Shunday qilib, urug’chilik tuzumini yemirilishiga asosiy sabab ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi, metallni keng o’zlashtirilganligi, yerni haydab ekishga o’tilganligi, chorvachilikni o’sishi, hunarmandchilikni ajrab chiqishi va o’sishi sabab bo’lgan. Lekin yer yuzining turli tarixiy sharoitlarida bu jarayonlarni turlicha kechganligini ko’ramiz.
Download 208.23 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling