9-мавзу: Иродавий хусусиятларни ўрганишга йўналтирилган методлар. Режа

Шингаев Сергей Михайлович- 1964 йил 5 августда туғилган,психология фанлари доктори, доцент. Санкт-Петербург давлат университетида таълим психологияси ва педагогика кафедраси мудири. Санкт-Петербург психологик жамияти мувофиқлаштирувчи Кенгаши Президиуми аъзоси. Россия психологик жамияти аъзоси. Халқаро психология фанлари Академиясининг тўлиқ аъзоси. 2001 йилда "Олий ҳарбий таълим муассасалари курсантларининг психодиагностикаси ва иродавий сифатларини шакллантириш" мавзусидаги номзодлик диссертациясини, 2014 йилда- "Менежерларнинг касбий саломатлигини психологик қўллаб - қувватлаш" мавзусидаги докторлик диссертациясини ҳимоя қилган.

С. М. Шингаев иродавий кўринишларни ўрганиш усуллари ва методларини таснифлашни таклиф қилди:

1) восита даражасида – иродавий ҳаракатни ўлчаш;
2) интеллектуал даражада – ҳал қилиб бўлмайдиган муаммолар;
3) хулқ – атвор даражасида-сўровномалар (Шингаев, 2001). Танланган усуллар ҳам танқидсиз эмас-ироданинг намоён бўлишини ташхислаш учун ақлли тестлардан фойдаланиш иродавий ва интеллектуал кўрсаткичларни фарқлашни анча қийинлаштиради.
Экспериментал тадқиқот усулларини таснифлаш учун асосни аниқлашнинг асл ёндашувини А. Е. Пасниченко ( 1995) тадқиқотида кўриш мумкин. Бу асл тушунчаси умумийлик даражасига кўра иродага асосий психологик назариялар бўлинишини барча усуллари ва методларни икки гуруҳга ажратиш таклиф қилинган: биринчи гуруҳ- кучли саъй-ҳаракатларини текшириш ("функционал" ёндашув доирасида), иккинчи гуруҳ- шахс иродавий фазилатларни текшириш ("аксиологик" ёндашув доирасида, шахсий мақсад асосида).
Иккинчидан," аксиологик " ёндашув шахснинг иродавий фазилатларини ўрганади, А. Е. Пасниченко иккита йўналишни ажратиб туради:
1) иродали сифатлар ихтиёрий ҳаракатларнинг юзага келишининг ўзига хос хусусиятлари сифатида қаралади (“ирода аниқ фаолиятда қандай намоён бўлади»);
2) иродали хислатлар сифатида унинг туридан қатъий назар (аниқ шароитга боғланмаган) фаолиятда пайдо бўладиган қийинчиликларни енгиш йўлларини аллақачон белгилаб қўйилган. Бу ерда ирода сифати аслида тажрибали эмас, балки потенциал табиий ҳисобланади ("бу ерда ва ҳозир").
Ўрганиш усуллари ҳам шу икки йўналишга мос келади.
1) субъектлар томонидан муайян фаолиятнинг бажарилишини кузатиш, бу муайян ўзига хос иродавий сифатларнинг намоён бўлиши билан тавсифланади;
2) иродавий сифатларнинг ўзига хос кўринишларини ўрганиш учун экспериментал вазиятлар: а) муайян экспериментал муаммони ҳал қилиш натижаси асосида иродавий сифатни баҳолаш, Кларк тести; Б) аралашув шароитида ҳисоблаш – В. К. Калиннинг Лу-1 экспериментал созламалари ёрдамида усули; Торнтонанинг сезувчанлик қобилияти тести; В) экспериментал хавф вазияти; Торнтонанинг шок синовлари; д) кечиктирилган вазифалар; е) табиий (дала) тажриба; ф) спорт сифатини шакллантириш: тажриба ва таълим тажрибаси.
Иродавий сифатларни иродавий тартибга солишнинг барқарор хусусиятлари деб ҳисоблашда улар:
1) суҳбат; 2) сўровномалар, кейинги мазмун таҳлилига эга иншолар; 3) адабий манбаларни таҳлил қилиш, фаолият маҳсулларини таҳлил қилиш; 4) иродавий сифатларни ўз-ўзини баҳолаш, эксперт ва ўзаро баҳолаш усуллари: а) эксперт баҳолаш (куч, мустақил хусусиятларини умумлаштириш усули, эгилувчанлик, кенглиги, ориентация, иродавий сифатлари ), объектив баҳолаш усуллари, ахлоқий-иродавий соҳа;
5) тест ва сўровномалар: а) ўрганилган ҳақиқат ҳақида тегишли маълумот бериш: Дж.Роттернинг субъектив назорати даражаси.