9-mavzu. Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi

Insoniy munosabatlar maktabi namoyondasi D.Mak Gredorning X va U nazariyasi.
“Ilmiy menejment” va “mumtoz menejment” namoyondalari mehnati ilmiy tashkil qilish usullarini ishlab chiqishdi va mehnatni texnokratik boshqarilishiga asos solishdi. Bu usulga ko‘ra:

• 
  rahbarning hodimga bo‘lgan munosabatlari alohidalashtiriladi.
  
• 
  mehnatni rag‘batlantirish qatiy normalashtirildi.
  
• 
  mehnatni rejalashtirish va nazorat qilish qat’iylashtirildi.
  
• 
  mehnatni “jismonan majburlash” joriy qilindi
  
• 
  yollanma ishchidan “fikrsiz robot” sifatida foydalanish usuli qat’iy o‘rnatildi.
  

Mehnatni texnokratik boshqarish usuli yollanma ishchilarining mehnati unumdorligini oshirishda g‘oyatda samarador va maqbul usul sifatida ko‘p yillar davomida xizmat qildi. Ayniqsa, bu usul G.Ford zavodlarida yuqori rivojlanishga erishdi. Uning boshqa izdoshlari ishlab chiqarishni uzluksiz-konveyner usulida tashkil etish orqali boshqarishni markazlashtirishga, mehnatni ilmiy tashkil etishga, unumdorlikni keskin oshirishga erishdilar.
1850-1860 yillarda fan-texnika omilining kuchayishi mehnatni tashkil qilish va uni boshqarishda qo‘llanilayotgan texnologik usulning takomillashtirishini taqozo etdi Fan texnika taraqqiyoti yangi texnologiyalarning kirib kelishini jadallashtiradi. Endi ishchi kuchiga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgaradi.
SHunday bir sharoitda 1820-1830 yillari AQSHda ilmiy va mumtoz menejmentlarga muqobil harakat sifatida “teylorizm”ga qandaydir darajada qarshi yangi nazariya “insoniy munosabatlar” maktabi paydo bo‘ldi. Bu maktabda amerikalik jamiyatshunos va ruhshunos E.Meyo (1880-1949) asos soldi.
Bu maktab nuqtai nazaridan:

• 
  ishchi- bu fikrsiz robot emas , balki obro‘-e’tiborga, o‘z-o‘zini hurmat qilishga, o‘z qadr-qimmatini his etishga;
  
• 
  boshqa kishilar tomonidan ma’qullanishga, shaxsiy maqsadlar va manfaatlarga erishishga intilishda muayyan ijtimoiy ehtiyojlarga ega bo‘lgan individdir.
  

Ayni individlar kompaniya va firmalarning manbai ekanligidan kelib chiqib, insoniy munosabatlar maktabi boshqaruvining:

• 
  tashabbuskorlikdan;
  
• 
  ishchilar bilan hamkorlikdan;
  
• 
  kompaniyadan “birdamlik ruhi” va “mushtaraklik tuyg‘usi” ni shakllantirishdan foydlanish hamda ularni rag‘batlantirishga asoslangan tegishli usullarni ishlab chiqdi.
  

Amerikalik olim D. Mak- Gregor (1906-1964) “insoniy munosabatlari” maktabining atoqli namoyondalaridan hisoblanadi. U inson hulq-atvorining ikki modeli, hodimning o‘z mehnatiga ikki hil munosabatda bo‘lishi mumkinligini inobatga olib X (iks) va E (egrik) nazariyasini yaratdi.
X (iks) nazariyasiga ko‘ra, namunaviy yollanma ishga – tabiatdan yalqov bo‘lgan kishi, shu sababli u topshirilgan ishdan bo‘yin tovlashga o‘rinadi, unda izzattalablik , ma’suliyati sezish, fahm-farosat etishmaydi. Bunday holatda hodimni doimo majburlash , nazorat qilish, jazolash va jarima solish qo‘rqitib turish zarur.
E (egrik) nazariyasi birinchisiga qarama-qarshi : yollanma ishchilar tabiatdan faol, ularga tashabbuskorlik va uddaburonlik, o‘z zimmasiga ma’suliyat olish salohiyati xosdir. Bunday holda menejerning vazifasi kishilar o‘z maqsad va manfaatlariga g‘oyat maqbul tarzda erishadigan shart-sharoitni yaratishdan iborat bo‘lgan. Kompaniyanig siyosati va istiqboli esa hodimlarning hulq-atvoriga asoslangan holda tashkil etilishi kerak. Bu nazariyaga muvofiq keluvchi ishchi rag‘batlantirish va unga qulay muhit yaratib berishgina kifoya qiladi.
Albatta, har ikkala nazariya ham faqat nazariyadir. Amaliyotda ular sof ko‘rinishda uchramaydi.Inson murakkab va ziddiyatli mavjudot. U o‘zida ham birinchi, har ikkinchi modellar sifatini mujassamlashtiradi. Boshqarishning yuksak san’at ekanligi ham ana shu ikki jihatni uyg‘unlashtirishdir.

“Tizimli” yoki zamonaviy menejment mohiyati.

XX asrning 60-80 yillarida g‘arbda zamonaviy menejment rivojlana boshlaydi, g‘arb nazariyotchilarning boshqaruvning ijtimoiy tizimlari maktabini tashkil qilish maqsadida:

• 
  tizimli yondashuv asoslarini ishlab chiqishdi;
  
• 
  yaxlit tizim bilan uning qismlari munosabatlari masalalarini ko‘rib chiqishdi;
  
• 
  bir qancha o‘zgaruvchi omillarning boshqaruvga ta’sirini o‘rganishdi.
  

Bu maktab namoyondalari (amerikalik CH.Barnard, G.Saymon) zamonaviy menejmentda quyidagi to‘rt yondoshuvni asoslab beradi: