3-topshiriq. Matnni o’qing. Matndan foydalanib tarixiy iqtisodiy terminlar lug’atini tuzing.
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” lug‘ati, inqilobgacha yaratilgan bir qancha lug‘atlar, o‘zbek adabiyoti vakillari, xususan, Alisher Navoiy, Bobur va boshqalarning badiiy, ilmiy-badiiy asarlari o‘zbek iqtisodiy terminlarning rivojlanishida o‘ziga xos o‘rin tutgan manbalar hisoblanadi.
Asarda o‘z ifodasini topgan ba’zi leksemalar davr o‘tishi bilan is’temoldan tushib, hozirda arhaizmga aylanib qolganligini ham qayd etish lozim. Маsalan, bergo‘ - qarz; oto‘nch - qarz; o‘ro‘nch - pora; og‘ur - davlat; yomg‘a -mollarni saqlovchi va ularni yig‘uvchi (amaldor); sart - savdogar; terchi - muzd, ish haqi oluvchi.
Keltirilgan dalillardan ijtimoiy-siyosiy hayotning, bilish jarayonining xilma-xil sohalariga oid ko‘pdan-ko‘p terminlarning qayd etilganligi va ulardan ayrimlarining ham o‘sha davrdagi ma’nolari bilan qo‘llanayotganligi ayon. Bundan ularning hozirgi kunlargacha yetib kelishida turli davrlarda tuzilgan lug‘atlarning ham ahamiyati beqiyos ekan, degan xulosaga kelish qiyin emas. Iqtisodiy terminlar o‘z ifodasini topgan lug‘atlar jumlasiga yana quyidagilarni kiritish mumkin: “Badoyi-ul lug‘at”, Shayx Sulaymon Buxoriyning lug‘ati, L.Budagov, V.V. Radlov tomonidan jonli turkiy tillar va lahjalar hamda turkiy yozma yodgorliklar materiallaridan foydalanib tuzilgan lug‘atlar va boshqalar.
O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiyning ilmiy yoki badiiy asarlarida ko‘plab asli o‘zbekcha (ko‘pi umumturkiy) iqtisodiy terminlar ishlatilgan.
Navoiy asarlarida faqat umumturkiy iqtisodiy atamalar qo‘llanib qolmay, ularning arabcha, fors-tojikcha sinonimlari o‘z ifodasini topganki, quyida keltiriladigan misollar shundan dalolat beradi: savdopisha-savdogar-savdogarchilik; sarmoya-davlat-mablag‘; bay’ona-baho, qiymat, bay puli; manfaat-foyda-daromad; boj-xiroj; dastmoya-farmoya-naqd-pul-naqdina;narx-baho; nafaqa-maosh-xarajatva boshqalar
Zero, xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari hayotiy zaruriyat bo‘lgani tufayli shu jarayonda bir tildan ikkinchi tilga leksemalar o‘tib turadi. Har bir tilning lug‘aviy tarkibida etimologik jihatdan shu tilning o‘ziniki bo‘lgan so‘zlardan tashqari, o‘zga tillarning lug‘aviy unsurlari bo‘lishi tabiiydir.
Alisher Navoiy asarlarida arabcha va fors-tojikcha lug‘aviy birliklarning ko‘plab qo‘llanishining qator obyektiv sabablar bilan bog‘liq ekanligi ayrim tadqiqotlarda ta’kidlangan. Ulardan ma’lum bo‘lishicha, o‘zbek tilida o‘zlashma qatlamning o‘ziga xos xususiyatlari aks eta boshlagan. Bunday qatlamlardan tashkil topgan sinonimiya shular jumlasidandir. Fikrimizni iqtisodiyotga oid quyidagi sinonimik qatorlar tasdiqlay oladi:
ahdnoma-shartnoma; narx-baho; sarmoya-daromat- boylik-mablag‘;dastmuzd-maosh; savdogar-tojir; bozurgon-savdogar; ammo,l-soliqgir; naqd-pul; boylik-naqda-naqd; tilla-mablag‘-naqd-naqdina.
Ma’lumki, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o‘zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘z va terminlar kirib kela boshladi. O‘zbek tili leksikasidagi bunday o‘zgarish O‘rta Osiyoning chor Rossiyasiga qo‘shib olinishi natijasida mamlakat hayotida yuz bergan siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq edi. Asrlar mobaynida arab, fors,tojik tillari o‘zbek tili leksikasining boyishida o‘z o‘rnini egallab kelgan bo‘lsa, qayd etilgan davrdan boshlab bu rolni rus tili o‘ynay boshladi.Rus tilining o‘zbek tili leksikasi taraqqiyotiga ta’siri bu tildan faqat so‘zlar olishdangina iborat bo‘lmay, lug‘at boyligining oshishiga, so‘z yasashning ayrim jihatlariga va semantik tizimning kyengayishiga ham ta’sir ko‘rsatdi.
1950-yillarning ikkinchi yarmidan iqtisodiyot terminologiyasi rivojlanishida yangi davr boshlandi. Bu davr iqtisod fani bilimdonlarining iqtisod fanini tartibga solish borasidagi ishlarini kuchaytirish, o‘zbek tili so‘z yasash vositalarining faollashuvi, yangi-yangi terminlar yasalishi va iste’molga kirib kelishi bilan Xarakterlanadi. Albatta, bu rivojlanish jarayonining o‘ziga xos sabablari bor.
4-topshiriq. “O`yla, izla, top” metodi.
Quyidagi gaplarni o‘qib chiqing va qavs ichiga gaplarning qanday ma`no ifodalayotganini yozing.( 1-gap namuna sifatida berilgan)
1. U talabalarning yotoqxonada chekishlariga imkon berish kollej obro‘sini tushuradi deya ta’kidladi. (oshirib aytish)
2. Prezident tayfunda halok bo‘lganlarning oila a’zolariga ta’ziya bildirib, jabrlanuvchilarga hamdardlik bildirdi. (_______________)
3. Professor Chang ma’ruza boshida tongda guvoh bo‘lgan halokat haqida gapirib berdi. (_______________)
4. U yerda hech qanday tekin tushlik bo‘lmaydi, deb u hammani ogohlantirdi. (_______________)
5. Ushbu maqola muallifi 21-noyabr kuni vafot etdi. (_______________)
6. U o‘quvchilarning huquq fanini xuddi noma’lum okean uzra kema sayoxatiga qiyosladi.
7. U kompyuteri o‘g‘irlangandan so‘ng dissertatsiyasining birgina nusxasi o‘sha yerda qolib ketganligidan asabiylashganini aytdi. (_______________)
8. U o‘zining qancha ulg‘aygani sari shuncha kam ma’lumotga ega bo`layotganini sezganini aytdi. (_____________)
9. Narxlar ko‘tarilganidan so‘ng sotuv xuddi, toshdek kabi qotgandek tuyuldi. (_____________)
10. Har doim ta’kidlanadiki, barvaqt uyg‘ongan insonga risq-nasiba ham keladi. (____________)
11. O‘qituvchi ushbu roman ikkita qismdan iborat ekanligini aytdi: birinchi qism tarixiy, ikkinchisi esa zamonaviy. (____________)
12. Grant yutib olganidan uning boshi osmonga yetdi. (____________)
13. “Mazasiga to‘ymaysan” nomli korxona millionlab tovuq mahsulotlarini sotdi. (__________)
14. Uning birinchi maktabi haqidagi his-tuyg‘ulari muhabbat va nafrat orasida edi. (__________)
15. Parij romantika poytaxti va sevishganlar shahri. (_____________)
5-topshiriq. So`z va terminning o`xshash va farqli jihatlarini taqqoslang va tahlil qiling.
VENN DIAGRAMMASI - 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish yoki taqqoslash yoki qarama-qarshi qo’yish uchun qo’llaniladi.
Tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi.
6-topshiriq.Blits-so‘rov Mutaхаssislikka оidso‘z vaterminlarningimlosi, yasalishivaqo‘llanilishi”.
«BLITS SO`ROV» ТЕХNOLOGIYASI
Ketma-ketlik va izchillikni o`rnatishga qaratilgan texnologiyadir.
Iqtisodiy terminlar izohi
|
Yakka baho
|
Yakka xato
|
Guruh bahosi
|
Guruh xatosi
|
To’g’ri javob
|
Mutaxassislar tomonidan maxsus qabul qilingan, rasmiylashgan so`zlar –
|
|
|
|
|
|
Bajariladigan ishlar ko`rsatiladigan xizmatlari uchun oldindan to`lanadigan pul yoki moddiy qiymat ko`rsatgichdagi to`lovlar –
|
|
|
|
|
|
Davlat byudjetidan beriladigan mablagdagi ulushi –
|
|
|
|
|
|
Tovar qiymatining puldagi shakli –
|
|
|
|
|
|
Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qonunchilikda belgilangan to`lov majburiyatlarining o`z muddatlarida bajarilmaganligi uchun solinadigan jarima –
|
|
|
|
|
|
Bozorlardamuomaladagipulmablaglarimiqdoriningtovarhajmidanustunligi, yuqoriliginatijasidavujudgakeladi –
|
|
|
|
|
|
Mamlakatlar pul birligining ifodasi –
|
|
|
|
|
|
Tavakkalchilikasosidakreditsifatidamijozlargaberishhamdahisoblashuv, to`lovjarayonlariniamalgaoshirishgaxizmatqiluvchisubyekt –
|
|
|
|
|
|
Do'stlaringiz bilan baham: | 
