9-mavzu. Naqd pulsiz pul aylanmasi

9-mavzu. Naqd pulsiz pul aylanmasi
9.1. Haqd pulsiz pul aylanmasi, uni tashkil kilish tamoyillari.
9.2. Haqd pulsiz hisob-kitoblarning shakllari
9.1. Haqd pulsiz pul aylanmasi, uni tashkil kilish tamoyillari.
Pul aylanmasining asosiy qismini naqd pulciz aylanma, ya'ni korxona, tashkilotlar o'rtacidagi, ularning davlat byudjeti, kredit tashkilotlari bilan naqd pulciz bir hisob raqamidan ikkinchi hisob raqamiga mablag' o'tkazish yo'li bilan amalga oshiriladigan aylanma tashkil qiladi.
Bazar iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim omillaridan biri pul aylanishini to'g'ri va aniq tashkil qilishdan ibarat, chunki bozor iqtisodiyoti tovar pul munasobatlarining "odati va taraqqiyoti bilan chambarchas bog'liqdir. Korxona va tashkilotlar o'zlarining xo'jalik faoliyati jarayonida doimo bir­birlari bilan aloqada bo'ladilar. Ular o'rtasida tovar ayirboshlash jarayoni pul va pulli hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi. Tovar ayirboshlashning o'zi esa pul aylanishining moddiy asosi hisoblanadi. uning asosida boshqa pulli munosabatlar, jumladan, pensiya fondi, sug'urta fondi, soliq idoralari, bank muassasalari bilan bo'ladigan pulli munosabatlar vujudga keladi.
Pullik munosabatlarda pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to'lov usullariga ko'ra pul aylanishi naqd pulli va naqd pulsiz aylanishiga bo'linadi. Сhakana savdo va aholiga pulli xizmat ko'rsatish asosan naqd pulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pullar aylanishiga kommunal xizmatlar uchun to'lovlar, maishiy xizmatlar uchun to'lovlar, ishchi - xizmatchilarga ish haqi va shunga tenglashtirilgan to'lovlarni to'lash, sug'urta tashkilotlarga badallar to'lash, uy-joy va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan kreditni naqd pul ko'rinishida qaytarish bilan bog'liq to'lovlarning to'lanishi kiradi.
Iqtisodiyotda bo'ladigan pul aylanishining 70-80 foizini naqdsiz pul aylanishi tashkil etadi. Naqdsiz pul aylanishi naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqdsiz pul hisob­kitoblarning keng ishlatilishiga ko'p tarmoqli bank tizimining rivojlanishi, davlat tomonidan makroiqtisodiy jarayonlarni o'rganish va uni tartibga solish nuqtai nazaridan davlatning qiziqishi, mulkchilik shakllarining ko'payishi va turli mulkchilik shakllariga tegishli bo'lgan xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlarning kengayib borishi asos bo'ladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning tovar ayirboshlash, xizmat ko'rsatish va tovarsiz operatsiyalari bo'yicha bir-biriga bo'lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag'larini bir hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqqa o'tkazish orqali amalga oshirish tushuniladi.
Iqtisodiyotda naqd pulsiz hisob-kitoblar ma'lum tizim asosida olib boriladi. Naq pulsiz hisob-kitoblar tizimi o'z ichiga hisob­kitoblarni tashkil qilish tamoyillari, shakllari, usullari hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish oldiga qo'yilgan talablarni oladi.
1930-32-yillarda o'tkazilgan kredit islohoti davrida kiritilgan va Sobiq Ittifoq davrida mavjud bo'lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi iqtisodiyotni boshqarishning ma'muriy buyruqbozlik usullariga asoslangan edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi birinchi navbatda ishlab chiqarish va sotish rejalarini bajarish nuqtai nazaridan mahsulot sotuvchi korxona qiziqishlariga xizmat qilar edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari korxonalarning shartnoma majburiyatlarini bajarish uchun iqtisodiy qiziqishlari va javobgarligini chegaralangan qat'iy qilib belgilangan edi.
Bu tamoyillar quyidagicha belgilangan:
- bank naqd pulsiz-hisob kitoblarni tashkil qiladi va ularning bajarilishi ustidan nazorat qiladi;
- to'lov vaqti qat'iy belgilangan, ya'ni barcha to'lovlar tovarlar jo'natilgandan keyin yoki xizmat bajarilgandan so'ng o'tkaziladi. Avans to'lovlari tijorat kreditiga ruxsat etilmas edi;
- to'lovchining roziligi to'lov o'tkazilishining asosi sifatida tan olingan;
- qaysi sohada qaysi hollarda naqd pulsiz hisob-kitob shakllarini ishlatilishi, ularni tashkil qilish tamoyillari to'lovchining to'lovga va kreditga layoqatlilik qobiliyatini hisobga olmas edi.
Hozirgi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblarning birinchi tamoyili mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'z mablag'larini bankdagi hisobvaraqlarda saqlashlari va barcha operatsiyalarni bank orqali o'tkazishlari lozimligini bildiradi. Bozor munosabatlari sharoitida hisob-kitoblarning bank orqali o'tkazilishi bozor ishtirokchilarining iqtisodiy mustaqilligi bilan qo'shib olib borilishi kerak.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil kilishning ikkinchi tamoyili shundan iboratki, mijozlarning hisobvaraqlaridan pul mablag'larini ko'chirish, ularning topshirshg'i yoki roziligiga asosan hisobvaraqdagi mablag'lar miqyosida bajariladi.
O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining ishlab chiqilishi va joriy etilishi munosabati bilan Markaziy bank tomonidan mijozlarning hisobraqamlari bo'yicha operatsiyalar o'tkazish tartibi belgilangan. Hisobvaraqlardan mablag'larni o'tkazish hisobvaraq egasining topshirig'iga binoan bajariladi. Mijozlarning buyrug'isiz hisobvaraqlardagi pul mablag'lari faqat sud qaroriga binoan, qonunda belgilangan tartibda bank va mijoz o'rtasidagi shartnomaga asosan ko'chirilishi mumkin. O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga asosan mijozlarning hisobvaraqlarida barcha talablarni bajarishga pul mablag'lari yetarli bo'lgan hollarda pul ko'chirish bo'yicha mijozning topshirig'i va boshqa xujjatlarning kelib tushishi tartibida hujjatlar to'lanishi lozim. Mijoz hisobvaraqdagi barcha talablarni to'lashga mablag'lar yetarli bo'lmagan taqdirda hujjatlarning to'lanishi O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining "Xo'jalik sub'ektlarining bankdagi hisobvarag'laridan pul mablag'larini ko'chirish to'g'risida"gi 615- sonli yuriqnomasiga asosan amalga oshiriladi.
Agar mijoz bilan bank o'rtasida kredit shartnomasi tuzilgan bo'lsa, to'lovlar bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning uchinchi tamoyili shundan iboratki, mablag'lar to'lovchining hisobvarag'idan o'chirilgandan so'ng oluvchining hisobvarag'iga o'tkaziladi. Tijorat banklarining hisob cheklari bo'yicha pul o'tkazish bundan mustasno.
Hisob-kitoblar bo'yicha xo'jalik yurituvchi sub'ektlar orasidagi o'zaro e'tirozlar belgilangan tartibda bank ishtirokisiz ko'rib chiqilish hisob-kitoblarni tashkil qilishning to'rtinchi tamoyilidir.
Banklar o'z vaqtida to'lanmagan xujjatlar bo'yicha penyalarni hisoblash va o'ndirishga javobgar emas. To'lovchi yuklab jo'natilgan mahsulotlar uchun o'z vaqtida to'lanmagan summaga hisoblangan penyani to'lovchi va mahsulot yetkazib beruvchi o'rtasida tuzilgan xo'jalik shartnomasida ko'zda tutilgan tartibda tulaydi. Agar bank bilan mijoz o'rtasidagi shartnomada penya hisoblash va o'ndirish ko'zda tutilgan bo'lsa, bu holda bank o'z vaqtida to'lanmagan xujjatlar bo'yicha penya hisoblash va mahsulot sotuvchi korxona foydasiga undirib berishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishning beshinchi tamoyili hisob-kitob shakllarini tanlash bilan bog'liq. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi sharoitida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning faoliyati tovar-pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish xo'jalik organlari tomonidan hisob-kitobni erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi va ular shartnomalarda mustahkamlanadi. Xo'jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmaydi. Bu tamoyil hisob-kitob ishtirokchilarinig o'zaro munosabatlarining ijobiy natijalari uchun moddiy javobgarligini oshirishga, hisob-kitob va shartnomaviy munosabatlarini tashkil qilishda iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning oltinchi tamoyili to'lovning muddatliligidir. Bu tamoyil katta amaliy ahamiyatga egadir. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar to'lovning qanday muddatga kelib tushishi to'g'pisidagi axborotga ega bo'lgan holda xususiy mablag'larining aylanishini oqilona tashkil etish, qarz mablag'lariga bo'lgan zaruratni hisoblab ko'rishi, shu bilan birga, o'z balansining likvidligini boshqarib borishi mumkin bo'ladi. Mahsulot sotuvchi va oluvchi tomonlar kelishuviga ko'ra to'lovlar muddatli, muddatidan oldin hamda muddati kechiktirilgan bo'lishi mumkin.
Muddatli to'lovlar qo'yidagi hollarda amalga oshiriladi:
- tovarlar jo'natilmasdan yoki xizmatlar bajarilmasdan oldin, bunday to'lovlar avans to'lovlari yoki oldindan to'lov ko'rinishida amalga oshiriladi;
- tovar jo'natilgandan keyin, ya'ni tovarni bevosita aktsept qilish yo'li bilan;
- yirik summada tuzilgan shartnomalarda ko'rsatilgan summalarni bo'lib-bo'lib to'lash yo'li bilan amalga oshiriladi. Muddati uzaytirilgan to'lovlar belgilangan muddatda to'lovni amalga oshirolmay qolgan hollarda, to'lov muddatini muayyan muddatga cho'zish, ya'ni yangi to'lov muddatini belgilashni bildiradi. Muddati uzaytirilgan to'lovlar tomonlarning moliyaviy ahvoliga zarar yetkazmagan holda shartnomaviy munosabatlar doirasida bo'lishi lozim.
Muddati kechiktirilgan to'lovlar to'lovchi korxonaning hisob­varag'ida hujjatda ko'rsatilgan summani to'lash uchun pul mablag'lari bo'lmagan holatda yuzaga keladi. Agar korxona bankdan kredit olish huquqiga ega bo'lmasa, hujjat korxona hisobvarag'iga pul kelib tushgandan so'nggina belgilangan tartibda to'lanadi.
Yuqorida biz korxona va tashkilotlar o'z pul mablag'larini bankdagi hisobvaraqlarida saqlashlari lozimligini ta'kidlagan edik.
Banklarda mijozlarga bir qatop hisobvaraqlar ochiladi. Bular talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo'yicha hisobvaraqlar, jamg'armali depozitlar va muddatli depozitlar bo'yicha hisobvaraqdir. Talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo'yicha hisobvaraqlar avvalgi hisob-kitob varaqlariga tenglashtirilgan bo'lib, xo'jaliklarning barcha operatsiyalari aynan mana shu hisobvaraqlardan o'tkaziladi. Jamg'armali va muddatli daromad olish yoki pul mablag'larini asta-sekin ko'paytirib, yig'ib borish maqsadida ochiladi.
Talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo'yicha hisobvaraq ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:
- hisobvaraq ochish uchun ariza;
- davlat ruyxatidan o'tganligi to'g'risida xujjat;
- soliq idoralaridan ro'yxatdan o'tganligi va korxonaga identifikatsiya kodi berilganligi to'g'risida ma'lumotnoma;
- imzo quyish huquqiga ega bo'lgan mansabdor shaxslarning imzolari va korxona muhri tushirilgan ikki nusxadagi ariza.
Yuqorida sanab o'tilgan barcha xujjatlar ma'lum maqsadlarda tuzilib, hammasi birgalikda bank yuristi yoki bosh buxgalteriga topshiriladi. Bu xujjatlar tegishli ekspertiza va tekshiruvdan o'tkazilgandan so'ng, bank boshqaruvchisi tomonidan korxonaga hisobvaraq ochish uchun ruxsat beriladi. Korxona tomonidan taqdim etilgan xujjatlar asosida mijoz to'g'pisidagi barcha zaruriy ma'lumotlar - rekvizitlar Markaziy bank qoshida ochilgan Bank depozitorlarining Milliy Axborot bazasiga «O'zbekiston Respublikasi Bank Depozitorlarining Milliy Axborot bazasi to'g'pisida»gi Nizamga asosan taqdim etiladi. BDMABda mijoz ro'yxatga olinib, unga maxsus xosraqam (unikal kod) beriladi. Yuridik shaxs uchun ochilgan «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» hisobvarag'i uning asosiy hisob­varag'i hisoblanadi. Mijozga berilgan xosraqam "Talab qilinguncha saqlanadigan depozit" hisobvarag'i ichida ko'rsatiladi. «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» hisobvarag'ining tuzilishi ham boshqa bank hisobvaraqlari kabi 20 razryaddan iborat.
O'zbekiston Respublikasi banklarida axborotlarga komp'yuterlarda ishlov berishi, hisob yuritish va hisobot ishlarini soddalashtirish maqsadida shaxsiy hisobvaraqlarga nomerlar yagona qoidalar asosida belgilanadi.
Banklarda mijozlarga hisobvaraqlar ochilishi mijoz va bank o'rtasidagi shartnoma bilan mustahkamlab qo'yiladi. Shartnoma mijoz hisobvarag'ini yuritish bo'yicha shartnoma deb yuritiladi. Shartnomada depozit shartlari, depozitdan foydalanish tartibi, bank tomonidan to'lanadigan foizlar miqdori, bank tomonidan mijozlarga ko'rsatiladigan xizmatlari, shu xizmatlar uchun korxona tomonidan to'lanadigan to'lovlar mikdori, bank mijozning huquqlari, majburiyatlari, javobgarligi va boshqalar ko'rsatib korxona rahbarlarining imzolari va muhrlari qo'yiladi.
Korxonaga hisobvaraq ochishda bank tomonidan belgilangan miqdorda to'lov o'ndiriladi. Banklarda yuridik shaxslarga «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» hisobvarag'i bilan birgalikda jamg'armali yoki muddatli depozit hisobvaraqlari ochiladi. Bunday hisobvaraqlarining ochilishini rasmiylashtirish uchun yuridik shaxslar tomonidan qo'yidagi xujjatlar taqdim etiladi:
- hisobvaraq ochish uchun ariza;
- soliq to'lovchiga berilgan raqamning ro'yxatga olinganligi to'g'risida bildirishnoma;
- imzolar va muhr izi namunalari qo'yilib, notarius tasdiqlagan kartochka (varaqcha).
Sanab o'tilgan xujjatlar korxona ushbu bankda ilgari hisobvaraq ochmagan taqdirda taqdim etiladi. Agar korxona ilgari shu bankda biror hisobvaraq ochgan va tegishli xujjatlarni bankka taqdim etgan bo'lsa, u holda faqat hisobvaraq ochish uchun ariza rasmiylashtirilib topshiriladi. Arizada qanday depozit bo'yicha hisobvaraq ochish lozimligi ko'rsatiladi va belgilangan tartibda korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanadi.
Byudjet muassasalari uchun jamg'armali va muddatli depozitlar bo'yicha hisobvaraqlari faqat ularning byudjetdan tashqari mablag'lari uchun ochiladi.
Jamg'armali va muddatli depozitlardan yuridik shaxslar bilan bir qatorda jismoniy shaxslar ham foydalanishlari mumkin. Buning uchun jismoniy shaxs tomonidan hisobvaraq ochish to'g'pisidagi ariza, imzo namunasi qo'yilgan varaqcha hamda hisobvaraq ochishni so'ragan shaxsning shaxsini tasdiqlovchi xujjat topshiriladi. Xujjatlar ko'rib chiqilib, tegishli nazorat o'tkazilgandan so'ng, bank bilan mijoz o'rtasida bank hisobvarag'ini ochish bo'yicha shartnoma imzolanib, unda shartnoma shartlari belgilab qo'yiladi. Ayni paytda shartnomada depozitlarning hisobvaraq ochilayotganda jamg'arma yoki muddatli depozit shartlari bilan tanishtirilishi ko'zda tutiladi hamda depozitor dastlabki hisob shakllari bo'lgan xujjatlarga tegishli yozuv kiritib imzo qo'yadi.
Umuman, hisobvaraq ochish uchun mijozlar tomonidan taqdim qilingan xujjatlar ularning «yuridik xujjati» hisoblanib, alohida papkaga tikiladi va bosh buxgalterda saqlanadi. Imzo va muhr namunasi tushirilgan varaqchalar mas'ul ijrochi va bankning so'nggi nazorat xodimiga topshiriladi.