9-Mavzu: O’sish va rivojlanishning sodda modeli Reja: Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy o‘sish

3. Lukas modeli
Inson kapitali nazariyasini rivojlanishi inson kapitalini iqtisodiy o‘sishdagi roli, ulushi va o‘sishdagi hissasini o‘rganish 80 -90-yillarda ko‘plab iqtisodchi olimlaming o‘rganish obyekti boiib qoldi. Birinchilardan boiib R. Lukas 1988-yilda inson kapitalini zaxirasi va uning oqibatlarini inobatga olishga harakat qilgan. U quyidagi ishlab chiqarish funksiyasidan foydalangan: Y(t) = K(t)laluh(t)L(t)lla(ha(t)f (8.24.) Bu yerda, и - inson kapitalini yaratishda mehnatning ulushi h(t) — inson kapitali zaxirasi ha(t) — t vaqt ichida inson kapitalining o‘rtacha darajasi Shu bilan bir qatorda yig‘ilishining 2 sharti mavjud: 1)Inson kapitali uchun: h*=Ah(l-u) 2)Fizik kapital uchun: k*=akah(l-a+v|/) Faraz qilaylik iqtisodiyot dinamik muvozanat holatda boisa, bu yerda k*/k(=yk) va h7h(=yb) ya’ni doimiy fizik kapital (yt) va inson kapitali (yh) o'sadi. Dinamik muvozanat holatda kapital bilan qurollanish darajasini o‘sish sur’ati (a-1 )k*/k+( 1 -a+')/)h*/h=0 ga teng boiadi.
(a-1) shartida dinamik muvozanat yh= Д(1-и) Ук=[( 1 -а+\|/)Д( 1 - u)]/( 1 - а) Ekstral mavjud emas holda (y=0) yh=yk=A(l-u) Bu holda o‘sish sur’ati butunlay inson kapitali o‘sish surati bilan o‘lchanadi. Izoh. Ekstrenal bu - ichki samara bo‘lib, tarmoq ichida samara mavjudligida boshqa tarmoqda xarajatlaming ko‘payishiga olib keladi. i|/>0, Yh>Yk holatda inson kapitali fizik kapitalga nisbatan ko‘proq o‘sadi. Inson kapitalini ekstrenalligi sababli “Lukas iqtisodiyoti” samarasi past boiib hisoblanadi.
4. Mahsulot sifatining o‘zgarish modeli
Oldingi boiimda iqtisodiy o‘sishga ilmiy-texnik taraqqiyotning gorizontal turini va vertikal turini ta’sirini ko‘rib chiqdik. Ushbu holatni yakuniy mahsulotda ham ko‘rib chiqish mumkin. Bu holda ilmiy texnik taraqqiyot gorizontal ta’siri mahsulot turini (assortment) ko‘payishiga, vertikal ta’siri mahsulot sifatini o‘zgarishi olib keladi. Ushbu jarayonni o‘rganishda Grosman va Xelpman modelidan foydalanish mumkin. Grasman va Xelpman ushbu jarayonni “Jahon iqtisodiyotida innovatsiya va o‘sish” (1991) nomli kitobida keng yoritilgan. Modelning asosiy jihati shundaki, unga iste’molchi nafliligi funksiyasi kiritilgan. Ushbu jihat modeldan xulosa chiqarishga yordam beradi. Iste’molchi nafliligi nafaqat hajmidan, balki uning tarkibidagi mahsulot turi, sifatini o‘zgarishini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun modelga iste’mol tovarlari hajmini o‘miga, mahsulot turini inobatga oluvchi iste’mol indeksi kiritilgan. Modelning asosiy g‘oyasi shundaki, iste’molchi iste’mol tovarlari turini ko‘paytirish orqali nafliligini oshiradi. Natijada iste’molchi iste’mol tovarlari turini oshirishi bilan iste’mol indeksi bilan bir qatorda iste’molchi nafliligi oshishiga olib keladi. Ushbu holat iste’molchi o‘zini tanloviga asoslanadi, ya’ni: yangilik xohishi, alohida belgilarga e’tibor berishi, originallik va boshqalar. Bu esa mahsulot turini ko‘payishiga olib keladi. Hattoki mahsulot sifatini yaxshilanishini inobatga olmagan holda tovar va xizmatlaming turi iqtisodiy o‘sishga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bu holda, iste’mol hajmi 2-3 xil navdagi tovar va xizmatlar bilan chegaralanib qolmay, 50-10 xil navli tovar xizmatlar boiishi nazarda tutiladi. Oddiy iste’molchining maium vaqt oralig‘idagi naflilik funksiyasi a doimiy o‘zgaruvchan elastiklik bilan ifodalaniladi, u esa N, turdagi har kunlik iste’mol tovarlari turiga bog‘liq bo‘ladi.
fe p,V(t)dt —> U(v) = -v 1-" —> V = o r- 1
j x, ( i)di ' r > i (8.25.)
Bu yerda r - iste’molchining vaqt oralig‘idagi tanlovi subyektiv diskont stavkasi; V - mahsulot turini inobatga olgan holda iste’mol indeksi; r - mahsulotlaming iste’mol qilinishi elastikligi; t — tovar miqdori, vaqt o‘tishi bilan ko‘payib boruvchi 0 dan N gacha; N - t vaqtda mavjud tovarlar turi. Bu holda iste’mol indeksi tovar turiga bog‘liqligi uzluksiz deb olinadi. Bu shart tovarlar turining katta miqdorda deb olingandan kelib chiqqan va har bir tovar umumiy miqdorda kichik ulushga ega deb olinadi. Modelga iste’mol indeksini tovar miqdori bilan tadqiq qilinsa xato bo‘lmaydi. Bu holda iste’mol indeksini quyidagicha ifodalash mumkin:
Z (c-)s > e i (8.26.)
Iste’molchi oldida ikki muammo yuzaga kelishi mumkin: birinchidan, iste’molchi N< iste’molni maksimallashtirish kerak, statistik maksimallashtirish: nafliligi eng yuqori mahsulotni tanlashi kerak; ikkinchidan, shu vaqtda naflilikni maksimallashtirish uchun optimal hajmda mahsulot sotib olishi kerak, dinamik maksimallashtirish. Bu holda iste’molchi budjet chegarasi quyidagicha ifodalaniladi: N, В = R,B, - ^p,(i)xt{i)di + w,L ($.21)
Bu yerda, Вt - iste’molchi nominal aktivlari, R, - nominal foiz stavkasi, p,(i) - bir birlik mahsulot narxi, w, - nominal ish haqi, L - mehnat hajmi.
Iste’molni statistik optimallashtirish uchun ma’lum vaqt oralig‘ida o‘zgaruvchilar belgilab olinadi va ushbu vaqtdagi z daromadning budjet chegarasi quyidagicha ifodalaniladi: N, J p(i)x(i)di < z (8.28.) 0 Oniy naflilik funksiyasi ushbu budjet chegarasiga qarab quyidagicha maksimallashtirish mumkin:
y> l (8.29.)
Natijada Lagranj usuli orqali quyidagicha ifodalash mumkin:
1 - 1 jx(z) 1 = Ap(i) (830.)
i - tovarga bo‘lgan istemolchi nafliligiga optimizatsion shartini qo‘ysak, u holda quyidagi natijaga erishamiz: x(i) = P(iYr ^ y (8.31)
Bu yerda, у - i tovarga boigan talabning narx bo‘yicha elastikligi. Modelga ilmiy tadqiqot sektorini kiritishda Grossman va Xelpman ishlab chiqarish funksiyalariga Pol Romer modelidagi yangi ishlamnalaming oqimni tashqi samarasidan foydalangan. Tadqiqot sektori modelda quyidagi ko‘rinishga ega boiadi: ff=b2NlL2t (8.32.) Bu yerda, ь2- tadqiqot sektorining samaradorlik ko‘rsatkichi, N, - mavjud tovarlaming ko‘paygan qismi, L,, =tadqiqot sektoridagi mehnat hajmi. Jumladan Ц, yakuniy sektordagi mehnat hajmi. Iqtisodiyotdagi umumiy mehnat hajmi doimiy boiib, u quyidagicha ifodalaniladi: L = Z,, + L,, = const (8.33.) Modelda mehnat yagona o‘zgaruvchi ishlab chiqarish omili sifatida olingan. Mavjud mahsulot hajmining oshishi tadqiqot sektori samaradorlik ko‘rsatkichiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Modelda oldingi ilmiy texnik ishlanmalar yangi jarayonga ta’sir ko‘rsatishi inobatga olingan. Raqobat muhitida patentdan foyda olish chegaralanganligi deb faraz qilingan.