9-mavzu: Soha bo'yicha belgilangan mavzu asosida ilmiy tadqiqot olib borish jarayonlari. Reja

9-mavzu: Soha bo'yicha belgilangan mavzu asosida ilmiy tadqiqot olib borish jarayonlari.

Reja:

1. Maqola va uning turlari

2. Tezis vz taqriz haqida ma’lumot

3. Annotatsiya, rezyume matni talablari

Maqola va uning turlari
Maqola – adabiy yoki ilmiy mazmunda boʻlib, hajm jihatidan ancha katta boʻladi. Maqola hayotning muhim va dolzarb masalalariga bagʻishlanishi yoki ilm-fanning biror sohasini yoritishi mumkin. Maqolalar uch tarkibiy qismdan iborat boʻladi:
1. Kirish – bunda tanlangan mavzuning dolzarbligi belgilanadi.
2. Asosiy qism – muallif tomonidan rejalashtirilgan fikr, muammo yoki yangilik bayon qilindi.
3. Xulosa – mavzu yuzasidan muallifning xulosalari, tavsiyalari beriladi.
Maqolalar ilmiy yoki publitsistik uslubda, adabiy til meʼyorlariga toʻliq amal qilingan holatda yoziladi. Maqola yozishda maqolaning mavzusini belgilash va unga sarlavha tanlash ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Maqolaning sarlavhasi qisqa, lekin eʼtiborni jalb qiladigan va, albatta, maqolaning bosh mavzusini yoritib beradigan boʻlishi lozim. Bundan tashqari, maqolalarda muallif haqida qisqacha maʼlumot va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati koʻrsatiladi.
Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsadida foydalanish jarayoni nutq sanaladi. Hayotning turli sohalari, turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va grammatik vositalarni tanlash va ulardan foydalanish usullari ham har xil boʻladi. Shunga koʻra, nutqning quyidagi uslublari oʻzaro farqlanadi: soʻzlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslub, ilmiy uslub, publitsistik uslub va badiiy uslub.
Ilmiy uslub tabiat va ijtimoiy hayotdagi barcha narsa hamda hodisalar toʻgʻrisida aniq, asoslangan, izchil maʼlumot berishda qoʻllanadi. Unda narsa-hodisa mohiyatini taʼriflash, tahlil qilish, sababini aniqlab, dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni bayon etish muhim hisoblanadi. Maxsus atamalar bu uslubning leksikasini tashkil qiladi, unda adabiy meʼyorga qatʼiy rioya etilgani holda majhul nisbatdagi feʼllar va murakkab qurilishli gaplar keng ishlatiladi. Ilmiy uslub bilimning turli sohalariga qarab, shuningdek, kimga moʻljallanganligiga nisbatan oʻzaro farqlanadi. Masalan, fan sohalari muayyan shartli belgilar, formulalar, bayon qilish materiali bilan ajralib turadi. Ilmiy uslubdagi kitoblar ilm-fanga oid maʼlumotlar berish bilan mutaxassislargagina moʻljallanishi yoki bunday ilmiy maʼlumotlar keng ommaga qaratilgan boʻlishi mumkin. Keng jamoatchilikka tushunarli boʻlgan, tasvir bayonida emotsionallik, obrazlilik mavjud boʻlgan uslub ilmiy-ommabop uslub sanaladi. Koʻpchilikka moʻljallangan maʼruzalar, risola va darsliklar shu uslubning koʻrinishlaridir.
Tezis (yun. thesis — qoida, isbot) — I) keng maʼnoda — baxeda yoki biror nazariyani bayon qilishda aytilgan har qanday fikr; tor maʼnoda — asosiy fikr, prinsip; 2) mantiqda isbot qilishni talab etuvchi fikr, mulohaza.
Tezis — buni isbotlash uchun ilgari surilgan aniq, lakonik formulali asosiy gʻoya.
Tezis insho, kurs ishi, tezis uchun yozilgan
Bir nechta tezis bayonotlari boʻlishi mumkin.
Baʼzan ular mustaqil ish sifatida ilmiy ishdan alohida yoziladi, baʼzan izohga yoki kirish qismiga kiritiladi.
Boshqa barcha jumlalar tezisni isbotlash uchun xizmat qiladi. Ular argument deb ataladi.
Tezislar mavzuni tavsifini, maqsadlarini, maqsadlarini, dolzarbligini, boʻlimlarini va natijalarini oʻz ichiga oladi.
Tezisning asosiy elementlari:

• 
  mavzu;
  
• 
  Muallifning toʻliq ismi;
  
• 
  kirish;
  
• 
  ish bosqichlarining qisqacha tavsifi;
  
• 
  manbalar roʻyxati;
  
• 
  ilovalar, sxemalar.
  

Tezislarning bir nechta turlari mavjud:

1. 
   Asosiy fikrlar. Ular hujjatning mazmunini umumlashtiradilar, ajralmas hisoblanadi.
   
2. 
   Oddiy tezislar. Alohida semantik xatboshilarning asosiy fikrlari. Ular asosiylarini ochib berishga xizmat qiladi.
   
3. 
   Murakkab tezislar. Asosiy va oddiydan iborat. Har bir oddiy tezis asosiy narsani tushuntiradi.
   

Matnda faqat bitta qism boʻlishi mumkin, shuning uchun bitta tezis boʻladi.
Agar matn batafsil bayon etilgan boʻlsa, unda tezis bayonotlari koʻp boʻlishi mumkin, hamma narsani taʼkidlash muhimdir.
Tezislarni joylashtirish matndagi gʻoyalarni rivojlantirish bilan bir xil. Bu har doim ham matnning ketma-ketligiga mos kelavermaydi.
Tezislar bir-biridan oqishi kerak. Ularda misollar, asoslar, dalillar mavjud emas.
Darhaqiqat, tezislar deyarli hamma joyda uchraydi: mantiqda, matematikada, falsafada, jurnalistikada, filologiyada, tarixshunoslik, tilshunoslikda.
Nazariya ishlab chiqilganda, yangi bilim sohasi oʻzlashtiriladi yoki eski gaplar inkor etiladi.
Tezislardan maktab oʻquvchilari insho yozganda yoki matnni tahlil qilganda, kurs ishlarida talabalar va dissertatsiyalarida fan doktorlari foydalanadilar.
Tezislar, yozish maqsadiga qarab, boshqa shaklga ega boʻlishi mumkin: qisqa yoki batafsil, formulalar shaklida taqdim etilgan yoki matnli shaklga ega.

Taqriz (arab. “ijobiy baho”) — yangi badiiy, ilmiy yoki ilmiy-ommabop asar tahlili; adabiy tanqid janri. Taqrizda asarning bibliografik tavsifi, shuningdek, mazmuni, unda koʻtarilgan muammolar, asarning gʻoyaviy- badiiy xususiyatlari, muallif ijodida, adabiyotda tutgan oʻrni haqida maʼlumot boʻladi; asarga baho beriladi, uning asosiy fazilatlari va nuqsonlari qayd qilinadi. Taqriz asosan keng kitobxonlar ommasi uchun moʻljallanadi, ularni yangi asarlardan ogoh qiladi, zarurini tanlab olishga koʻmaklashadi.
Taqriz yozishda quyidagi tartibda ishlash tavsiya qilinadi:

1. 
   Taqriz yoziladigan matn (kitob, asar, maqola, ilmiy ish va h.k.)ni oʻqib chiqing.
   
2. 
   Matnni oʻqishdan olgan taassurotlaringizni yozib boring.
   
3. 
   Taqrizingiz qanday savolga javob boʻlishi kerakligini aniqlab oling.
   
4. 
   Taqriz hajmini aniqlab oling.
   
5. 
   Taqrizning kirish qismiga asar (ish) nomi, muallifning ism-sharifini yozing.
   
6. 
   Asar (ish) haqida umumiy maʼlumotlar keltiring.
   
7. 
   Asar (ish)ning asosiy qismlari boʻyicha xulosalaringizni ifodalang.
   
8. 
   Asar (ish) boʻyicha umumiy xulosani shakllantiring.
   
9. 
   Taqriz yakunida muallif sifatida oʻzingiz haqingizdagi maʼlumotlarni koʻrsating.