9-tema: Konfliktli jag’daylardi sheshiwde shan’araqtin’ ro’LI

9-TEMA: Konfliktli JAG’DAYLARDI SHESHIWDE SHAN’ARAQTIN’ RO’LI.


Joba :
1. Konfliktli jaǵdaylardı sheshiwde shańaraq tárbiyasınıń tásiri.
2. Shańaraqqa tiyisli tárbiyanı nátiyjeli shólkemlestiriw jol lari.
3. Konfliktlerdi sheshiwde ata-analardıń pedagogikalıq -psixologiyalıq sawatlı adamlıǵı.

Tayansh túsinikler: milliy qádiriyatlar, jámiyet, ulıwmadunyalıq qádiriyat, shańaraq ekonomikası, shańaraqqa tiyisli mádeniyat, ǵamxorlıq, adamiylik, hadallıq, adamgershiliklilik, miyir aqıbet.

Mámleket xalqınıń yarımınan kóbirek bólegin jaslar uyımlastırıwı, ósip baratırǵan jetkinshekti jámiyette ǵárezsiz jasawǵa tayarlaw wazıypasınıń aktuallıǵı jaslardı jámiyet turmısına hám shańaraqqa tiyisli turmısqa tayarlaw jumısların jedellashtirishni talap etedi. Insanlardıń óz-ara munasábetlerinde keskinliklerdiń ósip baratırǵanlıǵı, zamanagóy qarama-qarsılıqlardıń insan oylawı hám sanasına tásir etiw arqalı onıń psixologiyalıq jaǵdayında unamsız hám asabiy aqıbetlerdiń payda bolıwı, jas shańaraqlar daǵı ajırasıw jaǵdaylardıń úzliksiz ósip baratırǵanlıǵı, balalar hám óspirimler degi agressiya jaǵdaylarınıń vujudga kiyatırǵanlıǵı sıyaqlı máseleler student-jaslardı shańaraqqa tayarlaw wazıypasın tolıqqonli aparıw talabın kún rejimine qóyadı.
Haqıyqattan da, shańaraqtaǵı saw ortalıq, adamiylik, adamgershilik munasábetleri perzenttiń psixik dúnyasına unamlı tásir kórsetedi. Ata-ananıń óz-ara jaqsı munasábeti, mehribanlıǵı, ǵamqorlıǵı shańaraqtaǵı perzentlerdiń munasábetlerin tuwrı qáliplestiriwge járdem beredi.
Shańaraq- jámiettiiń baslanǵısh social buwını bolıp tabıladı. Ol ózinde shańaraq aǵzalarınıń mútajlikleri, qızıǵıwshılıqları, meyilleri, tárbiyası jáne social iskerlik túrlerin ózinde sáwlelendiredi. Ata-analardıń bala shaxsına ilimiy dúńyaǵa kózqaras tiykarları, ruwxıy -etikalıq, nafosat, miynet hám basqa social faktorlardı qáliplestiriw maqsetinde sistemalı tásir kórsetiw procesine shańaraqqa tiyisli tárbiya dep ataladı.
Pedagogikalıq diognostkada shańaraq óz milliy hám demokratiyalıq qásiyetleri menen bir-birinen parıqlanishini esapqa alıw, shańaraqqa tiyisli tárbiyada shańaraqtıń materiallıq faravonligi, materiallıq -ruwxıy dárejesi, arqayınlıǵı, shańaraq aǵzalarınıń sanı, quramı bólek áhmiyetke iye boladı.
Oqıw mákanlarında beriletuǵın tálim-tárbiya dárejesi menen oqıwshı -student shaxsınıń shańaraqqa tiyisli turmıs tárizi arasındaǵı baylanıslardıń pedagogikalıq tárepten támiyinlengenligi hám de tálim alıwshılardıń jetiskenlikleri, olarda jeke sapalardıń quram tawıp barıwın jedellestiredi.
Ózbek xalqiniń milliy qásiyetleri: ádep-ikramlılıq, ózinen-ózi ańǵarıw, milliy sezim, milliy mádeniyat, milliy kiyinish, yurush-turıwda óz hákisin tabadı.
Ózbek shańaraqları dúzilisine tómendegi sapalar xos bolıp tabıladı: kóp balalıq, shańaraqta otaning bas tárbiyashi retinde kórinetuǵın bolıwı, aǵayınshılıq, bir neshe áwladlardıń birge jasawı.
Shańaraqtıń wazıypaları hár túrli: hár bir shańaraq social sistema retinde jámiyet aldında tómendegi tiykarǵı funktsiyalardı atqaradı : tárbiyalıq, reproduktivlik, rekreativ, felisitologiya, kommunikativ, relaksatsiya, regulativ (basqarıw ).
Shańaraqtıń tárbiyalıq funktsiyası : balalardıń intellektual, fizikalıq, etikalıq, estetik tárbiyasına shańaraqta tiykar solinadi.
Shańaraqtıń reproduktivlik (jámiettiiń úzliksizligin támiyinlew, balalardı dúnyaǵa keltiriw) funktsiyası : Bul funktsiyanıń tiykarǵı mazmun mánisi insan naslin dawam ettiriwden ibarat. Shańaraqtıń wazıypası tek ǵana jańa áwladtı dúnyaǵa keltiripgine qalmastan, insaniyat payda bolǵan dáwirden baslap jasap kiyatırǵan ilimiy hám materiallıq jetiskenlikleri menen tanıstırǵan halda, olardıń salamatlıǵın saqlap turıwdan ibarat esaplanadi.
Shańaraqtıń rekreativ funktsiyası : óz-ara fizikalıq, materiallıq, ruwxıy hám psixologiyalıq járdem kórsetiw funktsiyalarınan biri esaplanadı. Shańaraq aǵzalarınıń etikalıq pedagogikalıq -psixologiyalıq qorǵawlanıwın támiyinlew, jas balalarǵa hám miynetke jaramsız kisiler yamasa ǵarrı aǵayınlarǵa materiallıq -ruwxıy hám fizikalıq járdem kórsetiwden ibarat esaplanadi. Bul jaǵday shańaraqtıń rekreativ funktsiyasın quraydı.
Shańaraqtıń felisitologiya funktsiyası : házirgi zaman shańaraǵınıń barǵan sayın áhmiyeti artıp baratırǵan funktsiyalarınan biri onıń felisitologik (italyancha «felicite»-baxıt degeni) funktsiyası bolıp tabıladı. Shańaraqta er-hayaldıń bir-birin túsiniwi olardıń ózlerin baxıtlı sezim etiwlerin támiyinleydi.
Shańaraqtıń kommunikativ funktsiyası : shańaraq aǵzalarınıń óz-ara baylanıs hám óz-ara túsiniwge bolǵan zárúriyatın qandırıwǵa xızmet etedi.
Shańaraqtıń regulativ funktsiyası : shańaraq aǵzaları ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi basqarıw sistemasın, sonıń menen birge, baslanǵısh social qadaǵalawdı, shańaraqta ústinlik hám abıraynı ámelge asırıwdı ańlatadı. Bunda úlkenler tárepinen jetkinshekti baqlaw hám olardı materiallıq hám de ruwxıy tárepden qollap-quwatlaw názerde tutıladı.
Shańaraqtıń kommunikativ funktsiyası : bul degeni shańaraq aǵzalarınıń jınıslıq, emotsional iskerligin, psixik-fizikalıq quwatın, miynet qábiletin taǵı qayta qayta tiklew bolıp esaplanadı.
Jaslarda social munasábetlerge tayarlıq, ruwxıy -etikalıq bárkámallıq mádeniyatınıń qáliplesiwinde ata-analardıń turmıslıq tájiriybesi úlken áhmiyetke iye boladı. Lekin jaslardı socialliq ómirge tayarlaw máselesi ata-analar hám shańaraqtıń basqa aǵzaları ushın salmaqli jumıs esaplanadı. Kóp ata-analar perzentleri menen bul temalarda sáwbet qurıwda zárúrli bilim hám ilmiy tájriybege hám basqa tarawlarda bilimleri sayızlıǵı bolıp tabıladı. Kópshilik ata-analar perzentleri dawlarǵa kirisiwin socialliq ómirde óz ornın tabıwǵa umtılıwı menen belgileydiler hám buǵan itibarsız qaraydılar. Ata-analardıń kópshilik bólegi perzentleriniń nadurıs tárbiyası kelesinde qolaysız aqıbetlerge alıp keliwin tushunmaydilar.
Sotsiologik izertlew nátiyjelerine kóre, búgingi kúnde perzent tárbiyası hám jaslardaǵı agressiv minez-qulıq normalarining kórinetuǵın bolıwında shańaraqlar daǵı psixologiyalıq ortalıqtıń nosog'lomligi, ata-analardıń perzent tárbiyasın «yekinshi orınga» qoyıp atırǵanlıǵı hám noto'liq shańaraqlar sanınıń artıp baratırǵanlıǵı sebep bolıp atır. Bul bolsa tálim mákemeleri hám máhellelerde jaslardı socialliq ómirge tayarlaw boyınsha tekǵana jaslar bálkim olardıń ata-anaları menen de pedagogikalıq bilimler úgit-násiyatlawın aparıwdı talap etedi.

Bekkemlew ushın sorawlar :

1. Shańaraqqa tiyisli munasábetlerdiń aynıwına alıp keletuǵın birpara jaǵdaylar qaysılar?
2. Jaslardıń xulqida qanday kemshilikler ushraydı?
3. Shańaraqtıń bala tárbiyası aldındaǵı wazıypası nelerden ibarat?

Paydalanılǵan ádebiyatlar :

1. Axmedova M. T. Pedagogikalıq konfliktologiya.-T.: TDPU, 2014.-304 b.
2. Ibragimov X., Yoldoshev Ol. hám basqalar. Pedagogikalıq psixologiya.-T.: Ózbekstan filosofları milliy jámiyeti, 2009 y.-400 b.
3. Xoliqov A. Pedagogikalıq uqıp.-T.: Ekonomika -finans, 2011 y.-420 b.