Feyil Joba Feyil haqqında ulıwma túsinik. Bolımlı hám bolımsız formaları. Feyildıń meyilleri. Feyil

Feyil
Joba
1.Feyil haqqında ulıwma túsinik.
2.Bolımlı hám bolımsız formaları.
3. Feyildıń meyilleri.

FEYIL
Zattıń is-háreketin bildiretuǵın sózler feyil delinedi. Wolar ne qıldı?, ne isledi?, ne qılıp atır?, ne islep atır? degen sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Wolar woqıdı (ne qıldı?). Balalar súwret salıp atır (ne islep atır?)
Feyil sóz basqa sóz shaqaplarınan mánisi, túri, wózgesheligi bette, sanda wózgeriwi, qosımtaları, gáptegi xızmeti boyınsha ajıraladiı. Mısalı: bala atlıq sózi zattı atasa, woqı feyil sózi zattıń is-háreketin ańlatadı. Bala sózi balaman, balasań, bala túrinde betlik jalǵawların qabıl yetse, woqı feyil sózi háreketti bildirgeni ushın úsh máhálde, aytayıq, wótken máhálde woqıdım, woqıdıq, woqıdı túrinde wóz qosımtalarına iye.
FEYILDIŃ GÁPTE BAYANLAWÍSH BOLÍP KELIWI
Feyil sózler gáp ishinde kóbinese baslawıshtıń is-háreketin bayanlap bayanlawısh bolıp keledi. Wolar ne qıldi’?, ne isledi?, ne qılıp atır?, ne islep atır?, ne qıladı?, ne isleydi? degen sorawlarǵa juwap beredi. Kóbinese gáptiń aqırında keledi. Mısalı:
Bizler klasstı tazaladıq (ne isledik?). Nurlıxan jazıp atır (ne qılıp atır?).
Al awızeki sóylewde, ádebiy shıǵarmalarda feyil sózden bolǵan bayanlawıshlar gáptıń wortasında, basında da keliwi múmkin. Mısalı: Bàǵmàn bàǵqà keldi. Miyweler gúlledi
FEYILDIŃ BETLENIWI
Feyil sózler úsh bette, birlik hám kóplik sanlarda qollanıladı.
Feyil so’zlerge betlik jalǵawları jalǵanıwı arqalı is-hárekettiń kimge, nege, yaǵni’y qaysı betke tiyisli yekenligi bildiriledi. Is-háreket I bette sóylewshiniń wózine, II bette tıńlawshıǵa, III bette basqa birewge tiyisli boladı. Mısalı: Men kinoǵa bardım (I bet, birlik san, is-ha’reket sóylep turǵan adamnıń wózine tiyisli).
Sen kinoǵa bardıń (II bet, birlik san, is-háreket tıńlawshıǵa tiyisli). Wol kinoǵa bardı (III bet, birlik san, is-háreket basqa birewge tiyisli). Feyil sózlerdiń birlik hám kóplik sanlarda úsh bette wózine tán betlik jalǵ’awları boladı. Wolardıń sol betlik jalǵawları menen wózgeriwi feyildiń betleniwi dep ataladı
BOLÍMLÍ HÁM BOLÍMSÍZ FEYILLER.
Is-hárekettiń bolıw-bolmawı jaǵınan feyil sózler bolımlı hám bolımsız bolıp yekige bólinedi. Bolımlı feyil is-hárekettiń bolǵanın, bolıp atırǵanın, bolatuǵının bildiredi. Mısalı: bardı, woqıdı, keldi, isledi, baradiı, woqıydı, keledi. Bolımsız feyil sóz tiykarına -ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe qosımtaları qosılıwı arqalı jasaladı. Wolar is-hárekettiń bolmaytuǵınlıǵın bildiredi. Mısalı: Kino bolmaydı. Muǵallim kelmedi.
Yeger feyil sózdiń keyni juwan buwınǵa pitse, -ma, -pa, -ba‚ al jinıshke buwınǵa pitse -me, -pe, -be qosımtaları jalǵanadı. Mısalı: jaz-ba, kel-me, sóyles-pe, aytpadı, kórmedi, kórset-pe.
Bolımsız feyildiń jalǵawları feyil tiykarına tikkeley jalǵanadı. Al feyildiń basqa qosımtaları wonnan soń jalǵanadı. Mısalı: bar-ma-dı, kel-me-di, àyt-pà-dı, ból-me-di.
Geyde feyildiń bolımsız tu’ri «yemes», «joq» so’zleriniń feyiller menen dizbeklesip keliwi arqalı da jasaladı. Mısalı: Barg’an joq. Wol so’ylegen yemes. Jàrısqà qàtnàsqàn joq.
FEYILDIŃ MEYILLERI
Sóylewshiniń is-háreketke qatnasın bildiretug’ın feyil so’zler feyil meyilleri delinedi.
Bunday feyiller hár qıylı tu’rlerde qollanılàdı:
biri bolg’an, bolatug’ın ya bolıp atırg’an is-ha’reketlerdi anıq xabarlasà (xabarlastı, kelmedi), yekinshisi — buyrıqtı (shaqır, kirsin, ayt, woqı) bildiredi; birewleri shártti (woqısa, aytsa, kelse) bildirse, bàsqàsı tilek, wótinishti (woqıǵım keledi, bilsek yedi) bildiredi.
Feyildiń 5 meyili bar: buyrıq meyil, tilek meyil, shárt meyil, maqset hám anıqlıq meyil.
BUYRIQ MEYIL
Buyrıq meyil so’ylewshi ta’repinen basqa birewge qaratılg’an buyırıw, hámir yetiw, talap yetiw, shaqırıq hám t.b. mánilerdegi is-háreketti bildiredi.
Is-hárekettiń isleniw ya islenbewinde buyrıq, talap yetiw, shaqırıq mánilerin bildiretug’ın feyillerge buyrıq meyil dep àtàlàdı. Mısalı: Wo’rtten saqlanıń! Abayla, muzg’a woyılıp ketpe! Usla, bala, qulap túspesin! Jamannan qash, jaqsıg’a jantas.
Saqlanıń feyili u’ndew, shaqırıqtı, abayla, woyılıp ketpe, usla, jıǵılıp ketpesin — buyrıqtı bildiredi.
Keyingi mısaldag’ı qash, jantas — hámmege qaratılıp aytılg’an másláhát, wo’tinishti ańlatadı.
Buyrıq meyil, tiykarınan, II hám III bet arqalı bildiriledi: al, ayt, woqıt, jazdır, u’yret, u’yren, woqıń, aytıń, woqısın, aytsın, qala ber, qabıl yet hám t.b. Mısalı: Sen qala ber. U’yren, u’yret. Shayıq atańnıń zeynine tiyme, sadiıq bol, ulım
Buyrıq meyil II — III betlerde, birlik hám ko’plik sanlarda aytıladı. Wonıń II beti tu’bir hám do’rendi tu’rinde betlik qosımtaları arqalı bildiriledi. Miısalı:
Woqı, ayt, jaz, woqıt, aytqız, jazdır, woqıń, aytıń jazıń, woqıńız, aytıńız, jazıńız. Al u’shinshi bette -sın, -sin qosımtası jalg’anadı. Bul qosımta arqal jasalg’an buyrıq meyil sanda keledi de, wonıń ko’plik qosımtası bolmaydı. Mısalı: woqısın, jazsın, aytsın.
U’lken bàyàn jàzsın. Bàlàlàr kitàplàrdı kitàpxànàdàn àlsın. Atà-ànàlàr bàlàlàr tàrbiyàsınà ko’birek kewil bo’lsin! Buyri’q meyil buyrıq gáptiıń bayanlawıshı xızmetinde qollanıladı.
TILEK MEYIL
Tilek-wótinish, alg’ıs mánilerin bildiretug’ın feyiller tilek meyil delinedi.
Barg’aysań, barg’ayman, barg’ay, aytqım keledi, aytqıń keledi, aytqısı keledi, barsam yedi, barsań yedi, barsa yedi, kelsem yeken, kelseń yeken, kelse yeken hàm t. b. tilek meyil mànisindegi feyiller yele islenbegen, biraq isleniwi tiyis is-háreketti bildiriledi.
Mısalı: Janıwardı nede bolsa awılg’a minip keteyin. Men de ko’mekleseyin. Yendigiden bılay túsimde de, wonńımda da ko’rmegeymen.
Tilek meyil yeki tu’rli usi’l menen jasaladı:
1. Feyil túbirine tilek meyildiń -ayın, -eyin, -yın, -yin qosımtalarının’ jalg’anıwı arqalı jasaladı: jaz-ayın, ayt-ayın, so’yle-yin, woqı-yın, isle-yin, ko’r-eyin, ju’r-eyin hàm t.b.
2. Yeki feyil so’zdin’ dizbeklesiwinen jasaladı:
a) feyil so’zlerge -g’ı, -gi, -qı -ki qosımtaları, wonnan son’ tartım qosımtaları jalg’anıp kelgen feyiller menen kel ko’mekshi feyiliniń dizbeklesip keliwi arqalı jasaladı: barg’ım keledi, aytqım keledi, woqıg’ısı keledi, aytqısı keledi hám t. b.
b) yedi, yeken ko’mekshi so’zleri sha’rt meyilden keyin dizbeklesip kelip tilek meyil jasaladı: barsam yedi, kelsen’ yedi.
Tilek meyildin’ -ayın, -eyin qosımtalı tu’ri I bet, birlik sandag’ı tilek meyil ma’nisin bildiredi. Mısalı: barayın, woqıyın, woynayın ha’m t. b.
Tilek meyildiń bolımsız tu’ri kel feyiline -me qosımtasınıń qosılıwı arqalı jasaladı. Mısalı: woqıg’ım kelmedi, woqıg’ın’ kelmedi, woqıg’ısı kelmedi hàm t.b.
Tilek meyildin’ -ayın, -eyin qosımtalı tu’rinen basqası u’sh bette birlik hám ko’plik sanlarda betlenedi.
SHÁRT MEYIL
Is-ha’rekettin’ isleniw yaki islenbew sha’rtin bildiretug’ın feyiller
shà’rt meyil delinedi. Sha’rt meyildegi ga’pte ko’binese yeki is-ha’reket boladı:
wonın’ birewi — tiykarg’ı, al yekinshisi — qosımsha.
Yekinshi is-ha’reket sha’rt meyil feyili arqalı bildiriledi.
Wol tiykarg’ı ma’ni menen sha’rtlik qatnasta boladı.
Mısalı: Paxtanı yerte yeksen’, utasan’. Biz yegisti qanshama keshiktirsek alınatug’ın zu’ra’a’t te sonshama kem boladı. (J. S) Mısallardın’ 1-gà’pte tiykarg’ı ma’ni «paxtadan mol wo’nim alıw» (utıw), al yekinshi ma’ni «yerte yeksen’» sha’rt meyil arqalı (utasan’) berilip tur. 2-ga’pte tiykarg’ı ma’ni «zu’ra’a’ttin’ kem boli’wi’», yekinshi ma’nisi «keshiktirsen’» sha’rt meyili arqalı «kem bolatug’ınlıg’ı» an’latılàdı.
Sha’rt meyil buyrıq meyillerge -sa, -se qosımta-larının’ jàlg’ànıwı arqalı jasaladı.
Sha’rt meyil I hà’m II bettegi betlik jàlg’àwlàrın birlik ha’m ko’plik sanlarda qàbıl yetedi. III bette arnawlı qosımtası bolmaydı: bar-sam, bar-san’, bar-sa, bar-saq, bar-san’ız, bar-sa ha’m t.b.
Sha’rt meyildin’ bolımsız tu’ri bar-ma-sam, bar-ma-san’, bar-ma-sa tu’rinde tu’bir feyilge -ma, -me qosımtası, wonnan keyin sha’rt meyildin’ qosımtaları jàlg’ànıw arqalı jasaladı.
MAQSET MEYIL
Is-ha’rekettin’ isleniw maqsetin, niyetin bildiretug’ın feyillerge maqset meyili delinedi. Mısalı: Mansur ushıwshı bolmaqshı. Ag’am Buxarag’a barmaqshı boldı.
Maqset meyili to’mendegishe jasaladı:
1) -maqshı, -mekshi, -baqshı, -bekshi, -paqshı, -pekshi qosımtalarınin’ jalg’anıwı arqalı jasaladı:
barmaqshı, ko’rmekshi, toqtamaqshı, aytpaqshı;
2) -maqshı, -mekshi qosımtası jalg’ang’an so’zge yedi ha’m boldı feyillerinin’ qosi’li’wi’ arqali’ da jasaladi’: barmaqshi’ yedi, burmaqshi’ boldı, salmaqsı yedi, tutpaqshı boldı;
3) -maqshı, -mekshi qosımtası bol feyili menen dizbeklesip kelgende, bol feyilinin’ qaysı ma’ha’lde turıwına qaray ma’ha’llik ma’ni an’latadı: satpaqshı boldın’, kelmekshi boldın’, barmaqshı boldıq.
Maqset meyilinin’ -maqshı, -mekshi qosımtası I ha’m II bettegi betlik jalg’awların qabıl yetip tu’rlenedi: ketpekshimen, shıqpaqshısan’, woqımaqshımız.
Maqset meyilinin’ bolımsız tu’ri bolımsızlıq ma’ni beriwshi yemes so’zine betlik jalg’awlarının’ jalg’aniıwı arqal bildiriledi.
Maqset meyilinin’ -maqshı, -mekshi qosımtası ma’nisi jag’ınan keler ma’ha’lge ju’da’ jaqın keledi.
Ma’selen, woqımaqshı, salmaqshı so’zleri yendi islenetug’ın is-ha’reketti bildiredi. Mısalı: Ayjamal «Alpamıs» da’stanın woqıp shıqpaqshı. Fazılbek jerdi awdarmaqshı. Hu’rliman tawıstı kestelemekshi.
ANÍQLÍQ MEYIL
Xabar ma’nili ha’reketti bildiretug’ın u’sh bette, birlik ha’m ko’plik
sanlarda betlenetug’ın feyillerge ànıqlıq meyil delinedi.
Anıqlıq meyildin’ arnawlı qosımtası joq. Wol u’sh ma’ha’lge qatnaslı bolıp, wo’tken, keler, ha’zirgi ma’ha’l qosımtaları arqalı jasaladı. Mısalı: Men mektepte woqıp atırman. Ag’am qaladan keldi.
Anıqlıq meyil wo’zinin’ arnawlı formalarına iye.
Wolar -dı, -di, -jaq, -g’an, -ar, -er, -r qosımta-larınan keyin I bettin’ -man, -mız, -q, -k jalg’awları, II bettin’ -san’, -sız, -n’ız jalg’awları jalg’anadı.
FEYIL MÁHÁLLERI
Is-ha’reket, a’dette, belgili bir waqi’tta bolıp wo’tedi.
Wonın’ qaysı waqıtqa tiyisli yekeni so’ylep turg’an payıt arqalı anıqlanadı. Is-ha’reket hàr qiyli jàg’dàydà bolıwı mu’mkin. Usıg’an baylanıslı is-ha’reketti an’latıwshı feyil so’zler u’sh ma’ha’lde qollanıladı. Mi’sàlı: Bıyıl bilimler bellesiwi boldı. Miyweler gu’llep àtır.
Mısalı: worın-la-dım, ayttı-ız, al-ar-mız ha’m t. b.
WÓTKEN MÁHÁL
Wótken máhál feyilleri so’ylep turg’an waqıttan burın bolg’an is-háreketti bildiredi. Ne qıldı?, ne isledi?, ne qıldıq?, ne isledik? degen sorawlarg’a juwap beredi.
HÁZIRGI MÁHÁL
Feyildin’ házirgi máháli házir, yaǵnıy sóylep turǵan waqıtta bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi.
Ne qılıp atır?, ne islep atır? degen sorawlarg’a juwap beredi. Mısalı: Aysánem jazıp atır (ne qılıp atır?). Wol woynap júr (ne qılıp atır?).
KELER MÁHÁL
Keler màhàl feyilleri is-hàrekettiń sóylep turg’àn wàqtınàn soń bolàtuǵınlıǵın bildiredi. Wolàr ne qılàdı?, ne isleydi? degen soràwlàrg’à juwàp beredi.
Mısàlı: Woqıwshılàr mektepke bàràdı (ne qılàdı?). Bizler woynàymız (ne qılàmız)
SINONIM FEYILLER
Wolardiń sóylewde qollanılatuǵın wornı, mánilik wózgesheligi de bar. Sinonim feyillerden kerekli jerinde paydalanıw pikirdiń tásirliligin payda yetedi. Mısalı:
Wol qag’ıydanı biledi. Wol qaǵıydanı ko’rdim demeydi (salıstırıń)
Mánileri bir-birine jaqın feyiller sinonim feyiller dep àtàlàdı. Mısalı: Járdemlesti — ko’meklesti, sóylesti — gúrrińlesti — áńgimelesti.
ANTONIM FEYILLER
Mánileri bir-birine qarama-qarsı feyillerge àntonim feyiller deymiz. Mısalı: Bardı - keldi, jıladı - kúldi.