A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi
Qarindosh urugʻchilikka oid terminlar
Download 2.71 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Zoologiya faniga oid terminlar
|
1. Qarindosh urugʻchilikka oid terminlar: koʻchini-xotini,
hilayi-xotini, oʻgʻlon-ushoq - bola-chaqa, oʻgʻil-oʻgʻil, er-er, xotun- xotin, kelin-kelin, doʻst-doʻst;ota-ota; ini-uka 2. Geografiya faniga oid terminlar: atil suyi-volga daryosi, yoyiq-yoyiq daryosi, yoylash-yozda yashaydigan joy, kend-aholi yashaydigan joy, Mozandaron-Erondagi joy nomi; Tajan-suyi-Tajan daryosi; tengiz-dengiz; tushluq-janub; Tin suyi-don daryosi; temurqoziq-shimol; Xavorazm-xorazm; 3. Zoologiya faniga oid terminlar: tabushqan-quyon, qoz oyogʻi- gʻoz oyogʻi, taquq-xoʻroz, tovuq, teva-tuya, chiyin-chivin, semurgʻ-qush, qoʻy-qoʻy, yilqi-ot. Eski turkiy til terminologiyasi mavjud lisoniy qonun-qoidalar doirasida shakllandi va rivojlandi. Uning qadimgi turkiy til davriga nisbatan yanada taraqqiy etishida jonli so‘zlashuv tili, turfa sheva materiallari qatori so‘z yasash andozalari – modellari asosida yuzaga chiqqan istilohlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi turkiy tildan farqli o‘laroq eski turkiy tilda sanskrit, so‘g‘d, xitoy tiliga oid o‘zlashmalarning ishlatilish sur’ati pasaydi, aksincha, arabcha va forscha-tojikcha o‘zlashmalarning qo‘llanish chastotasi va ko‘lami ancha kengaydi. Biroq eski turkiy til terminologiyasining o‘zagini asl turkiy qatlam tashkil qilishda davom etdi. Alim «qarz, kredit», berim «to‘lov, qarzni qaytarish», beglig «beklik», bitigchi «mirza, munshiy, kotib», yatg‘aq «tungi soqchi», yarisha «ko‘rshapalak», yarg‘u «ajrim», yarg‘uchi «qozi, sudya» kabi turkiycha, rabat «karvonsaroy», malik «hukmdor», siyasat «siyosat», omil «ish yurituvchi», tib «meditsina, tibbiyot», nujum «astrologiya», handasa «geometriya» singari arabcha, lashkar «qo‘shin», mayfurush «may ichuvchi; may sotuvchi» singari forscha-tojikcha, darug‘a «qal’a, qo‘rg‘on komendanti», muranay sotuvchi» singari forscha-tojikcha, darug‘a «qal’a, qo‘rg‘on A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 71 komendanti», muran «daryo», nukar/navkar «navkar, askar» kabi mo‘g‘ulcha terminlar bu davr terminologik tizimida nisbatan keng ko‘lamda ishlatilgan. Eski o‘zbek adabiy tili terminologiyasining takomillashuvida, uning yanada yuqoriroq bosqichga ko‘tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori tashqi ta’sirning, ya’ni ekstralingvistik omillarning roli salmoqli bo‘lgan. O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy, uning Lutfiy, Otoiy, Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih, Ogahiy, Munis kabi shoirlarning leksik boyligi tahlilidan kelib chiqqan holda aytish joizki, o‘zbek tili ichki imkoniyatlaridan keng foydalanilgan tarzda termin yaratish bu davr uchun ancha sermahsul usul hisoblangan. Ona tiliga millatning bosh ko‘zgusi tarzida munosabatda bo‘lish zaruriyatining Alisher Navoiy tomonidan ziyolilar, olimlar, shoiru yozuvchilar oldida kun tartibiga qat’iy va ro‘y-rost qo‘yilishi o‘z ijobiy aksini terminlar tizimida ham topgan edi. Aniq fanlar qatori ijtimoiy-gumanitar fan sohalarining shakllanib borish jarayoni ularga taalluqli maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminlar yaratilishi bilan parallel kechdi. Bunda birinchi galda eski o‘zbek adabiy tili, jonli so‘zlashuv tili, lahja va shevalarda mavjud leksik birliklar terminlar safini kengaytirdi, o‘zbek tilida so‘z yasashda keng qo‘llangan affikslar yordamida katta adadda terminlar hosil qilindi. Alisher Navoiyning qomusiy lug‘atida quyidagi sohaga oid terminlar keltirilgan 1 : Download 2.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|