A. G. I brag I mov, Z. R. Madaminova

VIII BOB. XARAJATLARNI OPTIMALLASHTIRISH VA 
DAROMADLARNI MAKSIMALLASHTIRISH 
MASALALARI 
l-§. Korxona daromad va xarajatlarming iqtisodiy mohiyati va 
shakllanish manbalari 
Korxonalar moiiyaviy ko'rsatkichlari deyilganda, korxonaning 
daromad, xarajat, foyda va shu kabi ko'rsatkichlari tushuniladi. 
Bevosita ushbu ko'rsatkichlar korxonaning moiiyaviy holati va 
barqarorligini ifodalovchi asosiy manbalar bo'lib hisoblanadi. 
Daromad ijtimoiy ishlab chiqarishni hamma bosqichlarining 
iqtisodiy kategoriyasidir. Daromad iqtisodiy kategoriya va 
moiiyaviy yakun sifatida o'zining eng yuqori ahamiyatiga bozor 
munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko'tariladi. Daromadni 
barpo etish, uni realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab 
chiqarishni, qiymat qonunini va xo'jalik yuritish usuli sifatida 
xo'jalik hisobining obyektiv talabidir. Daromad iqtisodiy harakat-
ning zaruriy sharti, maqsadi sifatida qaraladi. Jahon amaliyotida 
daromad deyilganda ko'pincha biznes samaradorligining tadbir 
vositasi sifatida qaraladi. Daromad bu foyda va xarajatlar 
farqlanishidagi yuqori o'zgaruvchaniikdir. Ular orasidagi quyi 
o'zgaruvchanlik esa zararni ifodalaydi. 
Daromadlar va xarajatlar moiiyaviy natijalarni xarakterlovchi 
daromadni o'lchashga daxldor bo'lgan elementlar hisoblanadi. 
Daromadlar va xarajatlarni, ya'ni daromadni aniqlash va o'lchash -
korxona o'z moliyaviyhisobotini tayyorlashda daromadlaniladigan 
kapital konseptsiyasi hamda kapitalning saqlanishiga bog'liq 
bo'ladi. 
Daromadlar va xarajatalar elementlari quyidagicha
a n i q l a n a d i . 
Daromadlar - bu hisobot davrida iqtisodiy foyda aktivlarning
o q i m i 
yoki ko'payishi shaklida o'sishi yoki passivlarning
q a t n a s h c h i l a r 
kapitaldagi omonatlaridan farq etUvchi o'sishiga olib keluvchi 
kamayishidir. Bugungi kunda bozor munosabatlari
s h a r o i t i d a 
114 

---

k o r x o n a l a r n i n g
moliyaviy rejalashtirish ko'rsatkichlarini tahlil 
e t i s h d a
korxonalar moliyasining eng asosiy vazifalari bo'lib 
q u y i d a g i l a r
hisoblanadi: 
- korxonaning daromadlilik darajasiga baho berish; 
- korxonaning moliyaviy natijalari tarkibi, tuzilishi va dinamik 
o'zgarishlariga baho berish; 
- biznes rejada belgilangan daromadlilik darajasiga erishil-
ganligi va unga ta'sir etgan omillarni o'rganish hamda baho berish; 
- daromadning shakllanishi va ishlatilishining asoslanganligini 
tekshirish; 
- daromadning ko'paygan yoki kamayganligiga mahsulot (ish, 
xizmat)lar sotishdan va boshqa faoliyatlardan erishilgan natijaning 
ta'sir etishini aniqlash; 
- korxonaning yalpi foydasi va unga ta'sir etuvchi omillarga 
baho berish; 
- soliqqa tortilgunga qadar bo'lgan daromadning shakllanishiga 
va unga ta'sir etuvchi omillarga baho berish; 
- korxonaning sof foydasi va unga ta'sir etuvchi omillarni 
o'rganish, hamda baho berish; 
- sof foydani ko'paytirish yo'nalishlarini belgilab berish; 
- korxonaning rentabellik ko'rsatkichlarini o'rganish va ularga 
ta'sir etuvchi omillarga baho berish; 
- korxonaning umumiy rentabellik darajasini oshirish chora-
tadbirlarini ishlab chiqish va hakozolar. 
«А» korxonasining 2008-2011-yillardagi yalpi foyda xajmi 
o'sish tendentsiyasiga ega bo'lgan. 2008-yilda korxonaning yalpi 
foyda xajmil 374 mln.so'mni tashkil etgan bo'lib, bunda asosiy 
faoliyatdan sof tushum 3595 mln.so'mni va sotilgan mahsulot 
(tovar, ish va xizmat) laming tannarxi 2222 mln.so'mni tashkil 
etgan. 2009-yilda ham korxonaning yalpi foyda ko'rsatkichi o'sish 
tendentsiyasiga ega bo'lgani holda 1 177 mln.so'mni tashkil etgan. 
115 

---