A. G. I brag I mov, Z. R. Madaminova

3-§. Korxonalarda korporativ baholash amaliyoti va axboriy 
nazorat tizimiarini joriy etish 
I 
Korxona moiiyaviy menejerlari korporativ moiiyaviy rejalash-
tirishni amalga oshirish jarayonida korporativ baholash usullaridan 
foydalanish va uni tahlil qilishi lozim bo'ladi. Korporativ baholash 
deyilganda korxonalarning mavjud moiiyaviy resusrlarining foyda-
lilik darajalarini baholash asosida kelajakdagi qiymatini aniqlash 
tushuniladi. 
Korxonalarda korporativ moiiyaviy rejalashtirish jarayonini 
tashkil etishning muhirii jihatlaridan biri korporativ baholash 
hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda korporativ baholashning quyidagi 
ikki xil modelidan foydalaniladi: 
1. С АРМ (Capital Asset Pricing Model) - kapital aktivlarning 
qiymatini baholash modeli. 
54 

---

2. WACC (Weighted Avarage Cost of Capital) - kapitalning 
o ' r t a c h a
tortilgan qiymatini baholash modeli 
CAPM modeli kapital aktivlarni baholash modelidir. Buning 
ma'nosi shuki, korxona yoki korporatsiya kelajakda qanday 
d a r o m a d g a
erishishi prognoz qilinib, uning aktivlari qaralayotgan 
holda baholanadi va quyidagi tenglama orqali topiladi: 
RR(CAPM) = R
f
 + (R
m
 - R
f
) x p 
Bunda: P - korporatsiyaning risk indeksi; 
Rf - risksiz qaytim; 
R
ra
- bozor risk premmmi; 
WACC modeli kapitalning o'rtacha tortilgan qiymati 
modelidir. U quyidagi tenglama orqali topiladi. 
RRiWACC) = X C
D
x (1 - T) + — x C
E 
Bunda: D - qarz mablag'lari ulushi; 
E - o'z mablag'lari ulushi; 
C
e
- o'z mablag'lari narxi; 
Cd - qarz mablag'lari narxi; 
T - korporatsiya soliq stavkasi. 
Korporativ baholashning asosiy vazifalaridan biri, bu - mavjud 
moliyaviy risklilik darajasida xususiy kapital rentabellik darajasini 
maksimallashtirish hisoblanadi hamda vazifa bir qancha metodlar 
orqali amalga oshiriladi. Ushbu metodlarni biri moliyaviy leverij 
hisoblanadi. Moliyaviy leverij xususiy kapital rentabelligi koeffi-
siyenti o'zgarishiga ta'sir qiluvchi korxona qarz manbalaridan 
foydalanishni korsatadi va u moliyaviy leverij effekti ko'rsatkichi 
bilan tavsiflanadi: 
MFE = (l-fS)*(AYaRK- KF)*QK/XK 
Bu yerda: fS -foyda solig'i 
AYRK - aktivning yalpi rentabellik koeffisiyenti; 
KF - kredit foizlari; 
QK - qarz kapital i; 
XK - xususiy kapital. 
Masalan: kompaniya aksiyadorlari yiliga 5% miqdorida daro-
mad kutishadi (va kompaniya shu yo'l bilan 60% kapitalni shakl-
lantirmoqchi); kompaniya obligatsiyasini sotib oluvchilar 3% 
55 

---

miqdorida belgilangan daromadni kutishadi. Korxonalarga foyda 
(daromad) solig'i joriy-yil uchun 35%. Kompaniyaning o'rtacha 
tortilgan kapital bahosi(qiymati)ni hisoblang. 
WACC = r
debt
( 1 - + r
equity
~ 
Tenglamaga asoslangan holda quyidagi natijani olishimiz 
mumkin: 
W A C C = 0 . 0 3 ( 1 - 0 . 3 5 ) * ( 0 . 4 / 1 . 0 0 ) + 0 . 0 5 * ( 0 . 6 / 1 . 0 0 ) = 0 . 0 3 7 8 y o k i 
3 . 7 8 % 
Yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, korporativ moiiyaviy 
rejalashtirishni samarali tashkil etishda dividend siyosati va uni 
ishlab chiqish mexanizmi muhim sanaladi. Shundan kelib chiqqan 
holda quyida ushbu yo'nalishning ayrim jihatlariga to'htalamiz. 
Hozirgi kunda dividendlarni reinvestitsiya qilish rejasi ko'p 
korxonalar tomonidan aksiyador taklif etilmoqda. Bu reja, 
aksiyadorlar o'zlarining dividendini avtomatik ravishda reinvestit-
siya qilishlari mumkinligini nazarda tutadi. Ushbu rejalarning 
qatnashchilari korxonalarda har xildir, chunki aksiyadorlar olgan 
dividendlarini o'z xohishlariga binoan pulda olishlari yoki ularni 
reinvestitsiya qilishlari mumkun. Dividend siyosatining faktorlari. 
Dividend to'lash siyosatiga quyidagi omillar ta'sir ko'rsatadi: 
- imtiyozli aksiyalar bilan bog'liq cheklovlar. Korxona imtiyozli 
aksiyalar bilan hisob-kitob qilmagunga qadar oddiy aksiyalar 
dividendini to'lab bermaydi. 
- kapitalning erroziya qoidasi. Dividendlarning umumiy 
summasi, balansda ko'rsatilgan taqsimlanmagan foydaning 
summasidan oshib ketmasligi lozim. 
- naqd pullarning mavjudligi. Pulli dividendlar naqd pulda 
to'lanishi mumkin. Bu esa bankda hisob raqamda turgan pullar 
yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin va dividend to'lashni 
cheklashi mumkin. Ammo, foydalanilmagan zayom potensiali 
ushbu kamchilikni qoplab ketadi. 
- noto'g'ri jamg'arilgan daromad uchun jarima solig'i. Boy 
fuqaro jamg'argan daromadidan soliq to'lamaslik uchun 
korporatsiyalardan foydalanishlari mumkin. Shunga ko'ra ko'p 
mamlakatlar, masalan, AQShda noto'g'ri jamg'arilgan daromadga 
qarshi qonunlar mavjud. Agar, soliq xizmati aksionerlarni ortiqcha 
56 

---

soliq yukidan ozod qilish uchun korxona divedendni atayin 
p a s a y t i r i b
yozilganini asoslab bera olsa, korxonaga juda katta 
m i q d o r d a j a r i m a
solinadi. 
Aksiyalarni qayta sotib olish. Korxona aksiyadorlardan 
a k s i y a l a r i n i
dividend to'lamasdan ularni qisman sotib olishi 
m u m k i n ,
bu aksiyalar portfeli deyiladi. Aksiyalarni sotib olish 
jarayonida ularning muomaladagi hajmi kamayadi. Agar, bunday 
h a r a k a t
korxonaning daromadiga zarar yetkazmasa, u holda bir dona 
aksiyadan qoladigan foyda ham oshadi, bu esa aksiyani bozor 
narxini ko'tarilishiga olib keladi. Ushbu holatda dividend 
kapitalning osishi bilan almashayotganini ko'rishimiz mumkin. 
Masalan: Korxona 44 mln. so'm daromad olish niyatida, 
summani 50%i(22 mln. so'm) oddiy aksiya egalari oldida 
taqsirnlanishi mo'ljaliangan. Muomalada 1 100 000 dona aksiya 
mavjud. Korxona 22 mln. so'mni 100 000 dona aksiyasini xarid 
qilishga ishlatishi mumkin, ularga I dona aksiya uchun 220 so'm 
taklif qilishi, yoki 20 so'mdan har bir aksiyaga dividend to'lashi 
mumkin. Aksiyani joriy bahosi 200 so'm. EPS (bitta aksiyaning 
qiymati)ni aksiyalarni qayta sotib olishga ta'sirini quyidagicha 
aniqlaymiz: