A. V. Vahobov, T. S. Malikov
Download 5.09 Mb. Pdf ko'rish
|
|
mol-mulklar kiritiladi. Amortizatsiya guruhlariga kiritiladigan asosiy vositalarning klassifikatsiyalanishini har bir mamlakatning hukumati aniqlab beradi. Amortizatsiya guruhlari ko'rsatilmagan asosiy vositalarning turiari bo'yicha ularning foydali foydalanish muddatlari ularni tayyorlagan tashkilotlaming tavsiyalari va texnik shart-sharoitlariga muvofiq ravishda soliq to'lovchining o'zi tom onidan o'm atiladi. H ozirgi paytda am a liy o td a am o rtizatsiy a ajratm alarini hisoblashning ikki asosiy metodidan foydalaniladi: • chiziqli; • nochiziqli. Am ortizatsiya ajratmalarini hisoblashning chiziqli m etodi binolar, in sh ootlar, uzatish qurilm alariga nisbatan ularning foydalanishga topshirish muddatlariga bog'liq bo'lm agan holda qo'llaniladi. Asosiy vositalarning qolgan boshqa ob’ektlariga nisbatan amortizatsiya summalarini hisob-kitob qilishning yuqoridagi ikki m etodidan — chiziqli va nochiziqli — biri qo'Uanilishi mumkin. C hiziqli m etod qo'llanilganda bir oy uchun hisoblangan amortizatsiyaning summasi shu o b ’ekt uchun aniqlangan am orti zatsiya normasi va ob’ektning dastlabki qiymati nisbatan quyidagicha aniqlanadi: N e = (1 /m ) x 100% Bu yerda: N e — amortizatsiyalashtirilayotgan m ol-m ulk o b ’ektining boshlang'ich (tiklash) qiymatiga nisbatan amortizatsiya normasi (foizda); m — amortizatsiyalashtirilayotgan m ol-m ulk shu ob ’ektining foydali foydalanish muddati (oyda). N ochiziqli m etod asosida amortizatsiya normasini hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi: N , = (2 /m ) x 100% Asosiy kapitalning doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan o'z moliyaviy resurslarining tarkibiga, am ortizatsiya fondidan tashqari, yana quyidagi daromadlar va turli tushilmalar ham kiradi: • foyda, shun ingd ek m oliyaviy operatsiyalar va boshqa tashkilotlarda hissali ishtirok etishdan olinadigan daromadlami ham qo'shib hisoblaganda tadbirkorlik faoliyatidan kelib tushuvchi pul mablag'lari; • mulkni samarali boshqarish hisobidan olin a d ig a n pul mablag'lari; • XY uSga teg ish li b o'lgan ijara haqi, lizin g to 'lo v la r i, dividendlar, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar bo'yicha foizlar, realizatsiyadan tashqari boshqa daromadlar, asosiy fondlarni realizatsiya qilishdan olingan daromadlar; • ishlab chiqarish quwatlaridan samarali foydalanish hisobidan erishilgan foyda. Ish navbatini o'zgartirish va dastgohlarni yuklash koeffitsienti- ning oshirilishi, intensiv foydalanishning o'sishi va asosiy vositalar tarkibiy tuzilmasidagi progressiv o'zgarishlar, kiritilgan quwatlarning tez o'zlashtirilishi fond qaytimi va boshqa ishlab chiqarish-iqtisodiy ko'rsatkichlami oshiradi. Asosiy fondlarni shakllantirish uchun jalb qilinadigan pul mablag'larining manbalarini ikki guruhga bo'lish mumkin: • maqsadli moliyalashtirish va tushilmalar; • banklarning o'rta va uzoq muddatli kreditlari hamda XYuS tomonidan texnikaviy qayta qurollantirish va rekonstruksiya qilish, yangi asosiy ishlab chiqarish fondlarini yaratish uchun m illiy va xorijiy valyutada olingan qarzlar. Birinchi guruhning tarkibiga quyidagilar kiradi: • hukumat organlaridan subsidiyalar shaklida olingan pul mablag'lari; • taraqqiyotning strategik yo'nalishini amalga oshiruvchi maqsadli dasturlar asosida investitsiyalar ko'rinishidagi byudjet assignovaniyalari; • kichik tadbirkorlikni moliyaviy qo'llab-quwatlovchi byudjet dan tashqari fondlarning mablag'lari; • hamkorlikdagi loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etuvchi boshqa XYuS va tashkilotlardan moliyaviy tushilmalar; • va boshqalar. Ikkinchi guruhga kiruvchi jalb qilingan moliyaviy resurslaming tarkibida kreditorlik qarzlari ham m uhim o'rinni egallaydi. Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi jarayonida ishtirok etadigan moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligi olingan samara va uni q o‘lga kiritish uchun sarf qilingan m oliyaviy resurslar o'rtasidagi nisbat orqali ifodalanadi. Shu munosabat bilan moliyaviy resurslardan foydalanishning sifat natijasini quyidagi formula orqali ko'rsatish mumkin: M s = (ДҒ : M r) x 100% Bu yerda: ДҒ — Foydaning o'sgan qismi M s — foydaning o'sgan qismi; M r — moliyaviy resurslar. Asosiy kapitalning rivojlanishi va uning moliyaviy jihatdan ta’minlanishini boshqarishda asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning samaradorligini baholash alohida ahamiyat kasb etadiki, uning juda ko'p jihatlari mavjud. Bu yerda, eng avvalo, davlat, mulkdorlar, boshqaruvchilar va xodim (ishchi)lar manfaatlarini birgalikda qarash aspekti (jihati) juda muhimdir. Davlat manfaatlari, bir tom ondan, XYuSlarning soliq to'lovlarini maksimallashtirish maqsadida balans foydaning maksim allashtirilishini ko'zda tutadi. Ikkinchi tom ondan esa, foydadan soliq to'lovlari foydaning kengaytirilgan ilmtalab takror ishlab chiqarishga qayta investitsiya qilinishini hisobga olgan holda optimallashtirilmog'i lozim. Juda ko'p hollarda mulkdorlar va boshqaruvchilar manfaatlari bir-biriga mos keladi. Mulkdorlar uchun ham , boshqaruvchilar uchun ham bir aksiyaga to'g'ri keluvchi foyda summasining o'sishi orqali aksionerlar daromadlarini maksimallashtirish maqsadini amalga oshirish alohida ahamiyat kasb etadi. Odatda, daromadlami maksimallashtirish ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish bo'yicha tadbirlam i amalga oshirish hisobidan erishiladi. U rentabellik va mehnat unumdorligi, fond qaytimining oshishi, xarajatlarning qisqarishi, aylanma mablag'lar aylanishining tezlashuvi, m ahsulot sifatining osh ish i, asosiy fondlarning yangilanishi, yangi texn ologiyalar va boshqaruv metodlaridan foydalanish bilan bog'liq. Boshqaruv qarorlarida oqilona dividend siyosatini shakllantirish muhim ahamiyatga egaki, u so f foydani dividendlar to'lashga va uni jamg'arishga yo'naltirishga oqilona taqsimlanishini nazarda tutadi. XYuS xodimlari manfaatlari nuqtai-nazaridan faqatgina moliyaviy natija emas, balki o'zining tarkibiga mehnat haqi va uning o'sishi, ijtimoiy dasturlar va mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan XYuS harajatlari hisobidan vujudga keladigan moliyaviy- iqtisodiy ko'rsatkichlam ing o'sishini qamrab oluvchi ijtim oiy- iqtisodiy samara ham muhimdir. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishni baholashda XYuS moliya-xo'jalik faoliyatining natijaliligini ochib beruvchi umumiy m oliyaviy-iq tisod iy ko'rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu yerda hal qiluvchi va aniqlovchi ko'rsatkich sifatida ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi ko'rsatkichi maydonga chiqadi. U samaradorlikni baholashning mezoni bo'lib xizmat qiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi: R = (B F : F ) x 100% и
v aa 7
b — ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi; BF — balansdagi foyda (soliqqa tortilgunga qadar); Faa — asosiy ishlab chiqarish fondlari va normalashtirilgan aylanma mablag'— larning yillik o'rtacha qiymati. Fond qaytimi ko'rsatkichi XYuS asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligining darajasini xarakterlaydi va u quyidagicha aniqlanadi: F* = (T : F J х 100% Bu yerda: Ft — fond qaytimi; T — realizatsiyadan olingan so f tushum; F „ A — asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o'rtacha qiymati. Fond sig'im i fond qaytim iga nisbatan teskari ko'rsatkich hisoblanadi va bir so'mlik realizatsiya qilingan mahsulotga to'g'ri keluvchi asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymatini ko'rsatadi. Shuning uchun bu ko'rsatkichni quyidagicha aniqlash mumkin: F = (F M : T) x 100% Bu yerda: F5 — fond sig'imi; Ғ ,сЛ— asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o'rtacha qiymati. T — realizatsiyadan olingan so f tushum; D astgohlar yoki asbob-uskunalar ish lashining sm en alik koeffitsienti ulardan foydalanish va ularning yuklanganlik darajasini ifodalab, yil, chorak, oy va kun davomida har bir birlik dastgoh yoki asbob-uskunalaming necha smenada ishlaganligini ko'rsatadi va u quyidagicha aniqlanadi: К = H. : D yoki К = H : S s к
if J s s max Bu yerda: K5 — smenalik koeffitsienti; H A — kun davomida haqiqatda ishlangan dastgoh (mashina)/soatlar; D e — dastgoh (mashina)larning umumiy soni; H 5 — bir smenada haqiqatda ishlangan dastgoh (m ashina)/soatlar soni; S — bir smenada maksimal ishlanishi mumkin max bo'lgan dastgoh (m ashina)/soatlar soni; Asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish koeffitsienti yangidan yaratilgan mahsulotga o'tkazilishi natijasida ular iste’mol qiymatining kamayishini xarakterlaydi va u quyidagicha aniqlanadi: К = (A : F x 100% e
aryen ichfb' Bu yerda: Ke — eskirish koeffitsienti; A — foydalanishda bo'lgan davr mobaynida asosiy ishlab chiqarish fondlarining renovatsiyasi (qayta tiklanishi)ga hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi; F uhfb ~ asosiy ishlab chiqarish fondlarining boshlang'ich qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yangilanish koeffitsienti XYuS investitsion talabini qondirishning intensivligini ifodalaydi va u quyidagicha hisoblanadi: K a = (Qa,cA/: Q ^ )x l0 0 % Bu yerda: — yangilanish koeffitsienti; Q«c*/ — У*' davomida kiritilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; Qbaick ~ barcha asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil oxiridagi qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining chiqish koeffitsienti esa eskirgan ishlab chiqarish apparatining foydalanishdan chiqib ketish dinamikasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi: Q,1 = < Q .« : < W X 100% Bu yerda: Qch — chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti; QaickJI —yil davomida likvidatsiya qilingan asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; Qaichjb ~ asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati. Shunday qilib, asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligi, ko‘p jihatdan amortizatsiya ajratmalarining maqsadli foydalanilishini, ishlab chiqarish apparatining rivojlanishiga em ission daromad va sof foydaning kerakli miqdorlarda reinvestitsiya qilinishini oldindan aniqlab (belgilab) beradi. Shu bilan birgalikda bu yerda, yangi texnologik tizimlardan foydalanish, mashina va dastgohlarning yuklamalik darajasi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining o ‘z vaqtida yangilanishi va chiqib ketishi, moliyalashtirishning mumkin boMgan barcha manbalarini faol jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 10.2. Aylanma kapital: mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va foydalanish samaradorligi Aylanma kapital XYuS aylanma ( 0 ‘zgaruvchan, mobil) aktiv- lariga avanslashtirilgan kapital qiymatini o ‘zida ifodalaydi. Bu kapital XYuS balansining «Aylanma aktivlar» deb nomlangan ikkinchi boMimida aks ettiriladi. Odatda, aylanma kapital quyidagi bir necha asosiy guruhlarga klassifikatsiya qilinadi: • takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishini hisobga olgan holda funksional moMjallanganligi b o‘yicha; • shakllantirish va moliyalashtirish manbalariga ko‘ra; • lividlilik darajasiga qarab; • va boshqa belgilariga muvofiq. Aylanma kapital juda ko‘p funksiyalami bajaradi. Ularning orasidan quyidagilami alohida ajratib ko'rsatish mumkin: • takror ishlab chiqarish; • rag'batlantirish; • taqsimlash; • ishlab chiqarish va m uom ala so h a sin in g yagonaligini ta’minlash; • ishlab chiqarish jarayoning uzluksizligini ta’minlash; • va boshqalar. Aylanma kapital o'z funksiyalarini ham pulli va ham natural— buyum shakllarida amalga oshiradi. Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini uni funksional jihatdan quyidagi ikki tashkil etuvchi belgilab beradi: • aylanma kapitalning natural-buyum shakllari yoki aylanma ishlab chiqarish fondlari; • muomala fondlari. Tarkibiy tuzilma jihatidan aylanma kapitalning natural-buyum shakllariga, eng avvalo, ishlab chiqarish zaxiralaridan iborat bo'lgan quyidagilar kiradi: • xom -ashyo va asosiy materiallar; • sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar; • yoqilg'i; • qadoqlash va qadoqlash materiallari; • joriy ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar; • inventarlar va xo'jalik buyumlari; • tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari; • o'z ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsulotlari; • kelgusi davr xarajatlari; • boshqa xarajatlar. Aylanm a kapitalning tarkibiy tuzilm asini tashkil etuvchi muomala fondlarining tarkibi quyidagilardan iborat: • tayyor mahsulot va qayta sotishga mo'ljallangan tovariar, ortib jo'natilgan tovariar; • pul mablag'lari — kassadagi pullar, hisob-kitob va valyuta hisob varaqlaridagi pullar, bankdagi m axsus hisob varaqlari (akkreditivlar va chek daftarchalari, depozit hisob varaqlari, boshqa to'lov hujjatlari); • qisqa muddatli (bir yildan ortiq bo'lm agan m uddatda) moliyaviy quyilmalar — boshqa XYuSlar qimmatli qog'ozlariga investitsiyalar, davlat va mahalliy zayomlarning foizli obligatsiyalari, boshqa XYuSlarga berilgan zayomlar, aksionerlardan o'z aksiyalarini sotib olish; • debitorlik qarzlarining barcha ko'rinishlari, sotib oluvchilar va buyurtmachilarning qarzlari, olinuvchi veksellar, «qiz» va bo'ysunuvchi jamiyatlarning qarzlari, ustav kapitaliga badallar b o'yich a ta ’sisch ilam in g qarzlari, berilgan avanslar, boshqa debitorlarning mablag'lari. A y la n m a k a p ita ln in g b o sh q a q ism i p ulli k o 'r in is h d a shakllantiriladi va aylanma fondlarning iqtisodiy elementlariga pulli kapitalni doim iy avanslashtirish ko'rinishida doiraviy aylanishda bo'ladi. Pul mablag'larining doiraviy aylanishi XYuS tom onidan ishlab chiqarishga zarur bo'lgan m oddiy resurslar qiym atining to'lanish i bilan boshlanadi va shu xarajatlarning m ahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushum ko'rinishida qaytishi bilan tugallanadi. Doiraviy aylanish jarayonida aylanma kapital doimiy qiymat kategoriyasi sifatida saqlanib qolsa-da, o'z tarkibiy qismlarining funksional shakllarini uzluksiz ravishda quyidagi ketma-ketlikda o'zgartiradi: pul mablag'lari — xom -ashyo va materiallar zaxiralari — tayyor mahsulot — debitorlik qarzlari — tushum ko'rinishida tushadigan pul mablag'lari. Bunda aylanma kapital kompaniya moliyaviy holatining o'lchovchisi va tartibga soluvchisi hisoblanadi. A ylanm a m ablag'lam i shakllantirish va m oliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat: • o'zlik va ularga tenglashtirilgan mablag'lar; • qarziy va jalb qilingan mablag'lar. O'z navbatida, aylanma mablag'lar (kapital)ni shakllantirish va moliyalashtirishning o'z manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi: • ustav kapitali; • foyda; • em ission daromad. Emission daromad, ayrim hollarda, ta’sischilik foydasi deb ham yuritiladi. 0 ‘zlikka tenglashtirilgan manbalar qat’iy passivlardan, ya ’ni XYuS aylanmasida doimiy ravishda mavjud bo'ladigan jalb qilingan mablag'lardan iborat. Ish haqi va ijtimoiy sug'urta bo'yicha qarzlar, qadoqlarni qaytarish bo'yicha garovlar, kelgusi davr xarajatlarini qoplash bo'yicha zaxiralar shu shaklda vaqtinchalik foydalanilishi mumkin. Qarziy mablag'lar o'z aylanma mablag'larining yetmagan qismi ni to'ldirishga mo'ljallangan. Ularning tarkibiga: • banklarning qisqa muddatli kreditlari; • zayomlar; • uzoq muddatli kreditlarning bo‘sh mablag‘lari kiradi. Jalb qilingan mablagMar: • mol yetkazib beruvchi va pudratchilarning kreditorlik qarzlari; • toManuvchi veksellar; • «qiz» XYuSlar va bo'ysunuvchi jamiyatlar hamda byudjet oldidagi qarzlar; • olingan avanslar; • va boshqa kreditorlar ko'rinishida maydonga chiqadi. Aylanma kapitalning foydalanish samaradorligini xarakterlovchi umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar aylanma mablag'lar aylanishining soni va aylanma mablag'lar bir marta aylanishining uzoqligi hisoblanadi va ular quyidagicha aniqlanadi: A = T : Q , am ^ -u ’ U, = К : A la s am Download 5.09 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|