A. V. Vahobov, T. S. Malikov
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari (1995—1999). - Toshkent
Download 5.09 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Aylanma kassa mablag‘i m e’yori
- Aksizosti mahsulotlar
- Asosiy fondlarni realizatsiya qilishdan olingan foyda
|
69 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari (1995—1999). - Toshkent: Adolat, 2000. 12-b. valyuta nazoratini amalga oshirish masalalari yuzasidan tartib ishlab chiqishdi. «Valyutani tartibga solish to ‘g‘risida» va «Tashqi qarzdorlik to 'g ‘risida»gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Q onunlariga m uvofiq, Markaziy bank tom onidan kapitalning harakati bilan bog'liq valyuta operatsiyalarini ro'yxatga olish, yuridik va jismoniy shaxslarga xorijda hisob raqam lar ochishga ruxsat berish tartibi to'g'risidagi nizom ham ishlab chiqildi. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 1994 yil 7 oktyabrdagi 499-sonli «O'zbekiston Respublikasida valyuta bozorini rivojlantirishga qo'shim cha chora-tadbirlar to'g'risida»gi qaroriga muvofiq, 1994 yil 15 oktyabrdan boshlab, respublika hududida, shu jum ladan, xorijiy fuqarolarga erkin ayirboshlanadigan valyutada savdo qilish va xizm at ko'rsatish q at’iyan m an etilishi milliy valyutamizning to ‘lov vositasi sifatidagi rolini oshishiga olib keldi. O 'zbekiston Respublikasida huquqiy shaxs-rezident va norezident o'rtasidagi barcha to'lovlar va hisob-kitoblar faqat milliy valyuta- so'm da amalga oshirila boshlandi. Shu bilan birga, M arkaziy bank to m o n id an O 'zbekiston Respublikasi milliy valyutasida norezidentlarning hisobraqamlarini vakolatli banklar tom onidan yuritilishi va undan eksport-im port operatsiyalari bo'yicha hisob-kitoblarda foydalanish tartibi ishlab chiqildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 24 oktyabrdagi «Respublikada naqd xorijiy valyuta muom alasini tartibga solish choralari to'g'risida»gi va 1998 yil 20 martdagi «Jismoniy shaxslar- ning naqd xorijiy valyutani olib kelishi va olib chiqib ketishini ta r tibga solish chora-tadbirlari to 'g ‘risida»gi Farm onlarini chiqishi- dan so'ng, respublikada naqd chet el valyutasining muomalasini tartibga solish, jism oniy shaxslar tom onidan naqd valyutalarni chegaradan olib kirish va olib chiqish tartibini erkinlashtirish bo'yicha qo'shim cha chora-tadbirlar qabul qilindi70. Respublika hududidan tashqariga naqd xorijiy valyutalarni olib chiqib ketish jism oniy shaxslar-rezidentlarga 1500 AQSh dollari 70 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari (1995—1999). — Toshkent: Adolat, 2000. 12-b. ekviva71. Bundan oldingi amal qilgan qonunchilik hujjatlarida bu m iqdor 500 AQSh dollarini tashkil etgan edi. Shu bilan birga, awalgi qonunchilikdan farqli o'laroq, y a’ni Markaziy bank va Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankidan tashqari, naqd xorijiy valyutani olib chiqib ketishning chegara m iqdoridan ortig'ini olib o'tishga ruxsat berish huquqi xorijiy valyuta bilan operatsiyalar amalga oshirish huquqini beruvchi bosh litsenziyaga ega bo'lgan barcha vakolatli banklarga berildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 23 sentyabrdagi «Jism oniy sh ax slam in g xorijiy valyutadagi ja m g 'a rm a la rin i rag'batlantirish yuzasidan chora-tadbirlar to'g'risida»gi Farm oni vakolatli banklarga fuqarolaming valyuta mablag'larini jalb qilish maqsadida mijozlarga jamg'armalarni saqlash va qaytarish yuzasidan kafolatlar, jam g'arm a bo'yicha o'sib boruvchi (progressiv) shkaladagi foiz stavkalarini kiritish, jismoniy shaxslaming xorijiy valyutadagi operatsiyalari yuzasidan bank siriga qat’iy rioya etishni joriy etish tavsiya etildi72. Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki va M arkaziy bankning maxsus ruxsatnomasiga ega bo'lgan boshqa vakolatli banklarga jism oniy shaxslarga talab qilib olinguncha valyuta hisobraqami ochish huquqi berildi. Ushbu Farmonga muvofiq, vakolatli banklar tom onidan jismoniy shaxslaming mablag'larini xorijiy valyutadagi hisob raqamlarga va omonatlarga jalb qilishni rag'batlantirish yuzasidan qo'shimcha chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ichki valyuta bozorini yanada rivojlanishiga Prezidentning 1995 yil 27 iyundagi «O'zbekiston Respublikasi milliy valyutasini ichki konvertirlanishini yanada kengaytirish yuzasidan chora-tadbirlar to'g'risida»gi Farm oni turtki bo'ldi. Unga muvofiq, respublikada so 'm d a g i m a b la g 'la m i erk in a y irb o sh la n a d ig a n v a ly u ta g a konvertatsiyalashning amaliy tizimi kiritildi. Valyuta resurslaridan foydalanish, birinchi navbatda, xalq iste’moli mollari va eksport uchun mahsulotlar ishlab chiqarish bilan mashg'ul bo'lgan, respublika iqtisodiyotining bazaviy hamda yetakchi tarmoqlarida ustuvor loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etayotgan
(shu jum ladan, chet el kapitali ishtirokidagi) korxonalarga, xorijiy investorlar foydasining muayyan qismi va dividendlar — so‘mlarni erkin ayirboshlanadigan valyutaga imtiyozli ravishda konvertatsiyalash ta ’minlandi. 1996 yilda erkin ayirboshlanadigan valyutadagi investitsion loyihalarni kreditlash m asalalarini tartibga soluvchi m e ’yoriy hujjatlarni chop etilishi va so‘ngra vakolatli banklar tom onidan kichik va o'rta biznes sub’ektlarini xorijiy valyutada mikrokreditlash tartibini qabul qilinishidan keyin korxonalar va xususiy tadbirkorlar eksportga yo'naltirilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida qo'shim cha valyuta resurslaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ldUar. Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasi ning 1996 yil 13 martdagi 95-sonli «Tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirishda xorijiy valyutadagi mablag'lardan foydalanish ustidan nazoratni takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi va 1996 yil 19 noyabrdagi 405-sonli «Xalq iste’moli mollarini im port qilishda markazlashgan valyuta resurslaridan foydalanish samarador ligini oshirish to'g'risida»gi qarorlariga muvofiq, jahon bozori talabiga javob bermaydigan sifatsiz va noraqobatbardosh mahsulotlardan ichki bozorni himoya qilish, mahsulotlar importining sifatini oshirish yuzasidan chora-tadbirlar amalga oshirildi. «Valyutani tartibga solish shartlari, shu jum ladan, konvertatsiya tartib-qoidasi ayni shunday mollarning ko'plab keltirilishiga to'sqinlik qildi»73. 1997 yildan boshlab, respublikada birjadan tashqari valyuta bozorini rivojlanishi va barqaror faoliyat yuritishi yuzasidan davomli zaruriy chora-tadbirlar ko'rilmoqda. Bunda so'm m ablag'lam i erkin ayirboshlanadigan valyutaga konvertatsiyalash bevosita vakolatli banklar tom onidan amalga oshirilmoqda. Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalar am alga oshirishning m anbalari b o'lib markazlashtirilm agan eksportdan tushgan valyuta tushum ining muayyan qism idan m ajburiy sotuv, vakolatli banklarning o 'z mablag'lari, shuningdek, mijozlaming depozitlari va boshqa jalb qilingan valyuta m ablag'lari hisoblanadi.
Ichki valyuta bozorini vujudga keltirish va uni rivojlantirish bo'yicha amalga oshirilgan amaliy ishlar valyuta siyosatida keskin o 'zg arish larn i am alga oshirishga zam in y aratdi. 1993 yilda O'zbekiston hududidagi hisob-kitob rubllarining ayirboshlash kursi Markaziy bank tom onidan Moskva banklararo valyuta biijasi savdolari natijasida Rossiya banki tom onidan o'm atilgan kursga muvofiq aniqlanar edi (o'sha vaqtdagi Rossiya Federatsiyasi bilan tuzilgan ketishuvga muvofiq). Valyuta bozorini rivojlantirish va oltin- valyuta zaxiralarini shakllantirish yuzasidan qabul qilingan chora- tadbirlar 1994 yil 15 apreldan boshlab, O'zbekiston Respublikasi valyuta birjasida uzluksiz savdolarni amalga oshirilib turilishiga olib keldi. Bunda savdo natijalariga muvofiq, aw al so'm -kuponlar, so'ngra so'm larning xorijiy valyutalarga nisbatan kursi e io n qilinib turildi.
H o zirgi dav rd a m illiy valyuta b o z o rin i e rk in la s h tirish O 'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 2001 yil 22 iyundagi 263-sonli «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora- tadbirlari to'g'risida»gi va 2001 yil 10 iyuldagi 294-sonli «Birjadan tashqari valyuta bozori faoliyat ko'rsatishini tashkil etish chora- tadbirlari to'g'risida»gi qarorlarining talablari doirasida amalga oshirilmoqda. Shundan so'ng, ishlab chiqilgan bosqichma-bosqich chora- tadbirlar majmui doirasida awal faqatgina O'zbekiston Respublikasi valyuta birjasida so'm mablag'lami xorijiy valyutaga konvertirlash- ning sezilarli qismi biijadan tashqari valyuta bozoriga ham ko'chirildi. O 'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 2000 yil 28 apreldagi 171 -sonli «Valyuta va eksport-im port operatsiyalari bo'yicha hisob va hisobot tartibini takomillashtirish to'g'risida»gi qaroriga muvofiq, aprelning oxiriga kelib am alda bo'lgan turli valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda qo'llanilgan rasmiy kurs, biija kursi va birjadan tashqari ayirboshlash kurslari unifikatsiya- lashtirildi. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 29 iyundagi 245-sonli «Birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirish va mustahkamlash chora-tadbirlari to'g'risida»gi va 2000 yil 30 iyundagi 250-sonli «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish va valyuta almashtirish operatsiyalarini kengaytirishga doir chora-tadbirlar to ‘g‘risida»gi qarorlariga muvofiq, vakolatli banklarga 2000 yil 1 iyuldan biijadan tashqari valyuta bozoridagi savdoda xorijiy valyutalarni xarid qilish va sotish kurslarini mustaqil tarzda aniqlash huquqi berildi. Markaziy bank litsenziyasi egalari — importyorlarga valyutalarni sotish, eksportyorlaming bo‘sh valyuta m ablag'larini sotib olish va ayirboshlash shoxobchalari orqali naqd xorijiy valyutalar b ilan o p eratsiy ala r talab va tak lif asosida o'rnatilayotgan kurs bo'yicha amalga oshirila boshladi74. T a’kidlash lozimki, 2000 yil 26 mayda O'zbekiston Respublikasi «Tashqi iqtisodiy faoliyat to'g'risida»gi (yangi tahrirda) Qonunining qabul qilinishi bilan Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligida xo'jalik yurituvchi sub’ektlarni tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchisi sifatida ro'yxatga olish bekor qilindi. O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi (2003 yil 11 dekabr) «Valyutani tartibga solish to'g'risida»gi Q onunining 20- moddasiga muvofiq, O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo'mitasi va Davlat bojxona qo'm itasi O'zbekiston Respublikasida valyutaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlar hisoblanadi. Lekin Q onunda har bir valyutaviy nazorat organining o'z vakolati doirasidagi huquq va majburiyatlari aniq ko'rsatilmagan. Shu sababli, valyutaviy nazoratni amalga oshirishda takrorlanishlar, ayrim nazorat organlarining vakolati doirasidagi vazifalami boshqa sub’ektlarning zimmasiga yuklash hollari yuz bermoqdaki, buning oqibatida valyutaviy nazoratning samaradorligi pasaymoqda. Bu boradagi ana shunday dolzarb m uam m olardan biri eksport-im port shartnom alarini ro'yxatga olish, ular bo'yicha to 'lo v lam in g hisobini yuritilishini m am lak atim izn in g tijo rat banklarining zimmasiga yuklatilganligi hisoblanadi. Holbuki, tijorat banklarida xo'jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini nazorat qilish funksiyasi mavjud emas. Umuman olganda, bozor iqtisodiyoti tamoyillarining bosqich- ma-bosqich qaror topib borishiga m onand tarzda respublikamizda valyutani tartibga solishning bozor instrum entlari rivojlanadi va 74 0 ‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari to‘pIami. - N 26 , 2000. 34-b. 643 bu, o'z navbatida, mamlakatimiz valyutani tartibga solish tizimining takomillashishiga xizmat qiladi. Bahs-munozara va nazorat uchun savollar • X alqaro m oliya n im alar bilan b o g ‘liq m u n o sab atlam i o'rganadi? • Jahon iqtisodiy va moliyaviy muhitining shakllanishiga ta ’sir etgan sezilarli o'zgarishlar sifatida nimalarni ko'rsatish mumkin? • XXI asr b o ‘sag‘asida ja h o n iqtisodiyotida qanday asosiy tarkibiy tendensiyalar kuzatildi? • XTTBning Kelishuvlar moddasining 1-moddasiga muvofiq uning maqsadlari sirasiga nim alar kiradi? • XVF Kelishuvlar moddalarining birinchi moddasiga muvofiq, uning maqsadlari nimalardan iborat? • XVFning kreditlash dasturlarini qanday kategoriyalarga ajratish mumkin? • Valyuta kursi inflyasiyani hisobga olishiga k o 'ra qanday almashuv kurslariga bo'linadi? • Milliy valyuta kursining qanday asosiy rejimlari mavjud? • Valyuta bozori nima? • Valyuta bozorlarini qanday belgilarga muvofiq tasniflash mumkin? • Birjadan tashqari valyuta bozorida qanday operatsiyalar amalga oshiriladi? • To'lov balansi nima va uni tartibga solish yo'llari nim alardan iborat? • Iqtisodiy adabiyotlarda to'lov balansi m oddalarining qanday asosiy analitik guruhlari ajratib ko'rsatiladi? • T o'lov balansining davlat tom onidan tartibga solishning zarurligi qanday sabablar bilan izohlanadi? • To'lov balansida defitsit mavjud boigan davlatlar tom onidan, eksportni rag'batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kam ayti rishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan qanday tadbirlar qo'llaniladi?
• «Xalqaro hisob-kitoblar» tushunchasi o ‘z ichiga nimalarni qamrab oladi? • Xalqaro hisob-kitoblarning samaradorligiga qanday omillar ta ’sir qiladi? • Tashqi savdo shartnom alarida valyuta-moliyaviy va to ‘lov shartlari sirasiga nim alar kiradi? • Tovariar bahosini shartnom ada belgilashning qanday asosiy usullari mavjud? • X alqaio hisob-kitoblar qanday guruhlarga bo'linadi? • Hujjatlashtiriladigan toiovlarga nim alar kiradi? • Hujjatlashtirilmaydigan to'lovlar nim alardan iborat? • Bank o'tkazm asi nima va uni amalga oshirish tartibi qanday? • Inkasso bo'yicha hisob-kitoblar qanday amalga oshiriladi? • Hisob-kitoblarning akkreditiv shakli nima va u qanday amalga oshiriladi? • Akkreditivning qanday ko'rinishlari mavjud va uni qanday tasniflash maqsadga muvofiq sanaladi? • Xalqaro kredit nim a va u xalqaro kredit m unosabatlarini tashkil qilishning qanday tamoyillarga asoslanadi? • Xalqaro kredit qanday funksiyalami bajaradi? • Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini qanday yo'nalishlar orqali tezlashtiradi? • Xalqaro kredit shakllarini qanday turlarga bo'lib guruhlash mumkin?
• Xalqaro kreditni ko'rinishi bo'yicha qanday asosiy shakllarga bo'lib ko'rsatish mum kin? • O 'zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini tartibga solishning qanday o'ziga xos xususiyatiari mavjud? M oliyaga o id a ta m a v a ib o r a la m in g izohli lu g ‘ati A
(sug'urtada) — tarif stavkalarini hisob- kitob qilishning iqtisodiy-matematik metodlari majmui. Sug'urta fondini vujudga keltirishda (yaratishda) har bir sug'urtalanuvchining (sug'urta qiluvchining) ishtirok etish salmog'ini aniqlab beradi, ya’ni tuzilgan su g 'u rta shartnom asiga muvofiq ta rif stavkalarining o'lchamini aniqlaydi. Aksionerlik jamiyati — xo'jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shakllaridan biri. Uning kapitali aksiyalarni joylashtirish orqali shakllanadi. Aksionerlik jamiyatlari pul jamg'armalarining ishlab chiqarish investitsiyalariga aylanishiga imkon beradi. Aksiyalarni chiqarish kapitalni mobilizatsiya (jalb) qilishning eng samarali shakllaridan biridir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda bu korxonalar faoliyat ko'rsatishining asosiy tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi.
— aksionerlik ja m iy atin in g kapitaliga ulu shn in g kiritilganligi xususida m a’lum ot va uning egasiga dividend ko'rinishidagi daromadni olish huquqini beruvchi qimmatli qog'oz. Aksiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog'ozlar kursi — aksiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog'ozlaming fond biijasidagi bahosi. Kurs dividend, foiz miqdoriga to'g'ri va ssuda foizining darajasiga teskari proporsional bog'liqlikda bo'ladi. Amortizatsiya fondi - m ah su lo tn ing tan n arx i tarkibiga kiritiladigan am ortizatsiya ajratm alari hisobidan korxonada yaratiladigan (vujudga keltiriladigan, shakllantiriladigan) pul mablag'lari fondi.
— m o liy a y ilid a Qoraqalpog'iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar hisob varaqlarida turishi mumkin bo'lgan pul m ablag'larining qonun hujjatlari bilan belgilanadigan eng kam miqdori.
— keng iste’mol tovarlari va xizmatlaridan olinadigan egri (bilvosita) soliqlaming turlaridan biri. Tegishli mahsulotning bahosi, xizmatning haqi yoki tarifning tarkibiga kiritiladi. Odatda yuqori rentabelli mahsulotlami ishlab chiqaruvchilaming yuqori
foydasini byudjetga olish uchun sotilayotgan mahsulotlaming sotish bahosiga davlat tom onidan o'm atiladi. O'zbekiston Respublikasi hududida ishlab chiqarilgan va import qilingan aksiz to'lanadigan mahsulotlarga aksiz solig'i solinadi. Aksiz to'lanadigan tovariar ishlab chiqarayotgan yoki bunday mahsulotlami import qilayotgan yuridik va jism oniy shaxslar byudjetga aksiz so lig'ini to'laydi. Aksiz to'lanadigan tovariar ro'yxati va aksiz solig'i stavkalari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tom onidan tasdiqlanadi. Bunday tovariar jumlasiga ichimlik spirti, aroq, likyor-aroq mahsulotlari, uzum vinosi, k o n ’yak, sh am p an v ino si, pivo, ikra, tam aki mahsulotlari yengil va yuk avtomobillari, zebu-ziynat buyumlari, neft va neft mahsulotlari hamda shu kabilar kiradi. O'zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan aksiz to'lanadigan tovariar uchun ularning qo'shilgan qiymat solig'i hisobga olinmagan holdagi (aksiz solig'i summasini o'z ichiga olgan) qiymati yoki mahsulotning tabiiy hajmi soliq solish ob’ekti hisoblanadi. Aksizosti mahsulotlar — ularga nisbatan aksizlar o'm atilgan (belgilangan) mahsulotlar. (Qarang: Aksizlar).
m ahsulot qiym atiga nisbatan q a t’iy foiz ustam asida o 'm a tilg a n to'lov . Inflyasiya sh aroitida o 'z in in g funksiyalarini avtomatik ravishda saqlab qoladi. Bu soliqning tarkibiga savdo soliqlari, importga nisbatan ko'pgina bojlar va boshqalar kiritilishi mumkin. Mahsulotlami (jumladan, import mahsulotlarini ham), jismoniy va yuridik shaxslaming mulklarini soliqqa tortishda qo'llaniladi. Asosiy fondlarni realizatsiya qilishdan olingan foyda — hukumat tomonidan belgilangan tartibda hisoblangan, inflyasiya indeksiga oshirilgan (ko'paytirilgan) asosiy fondlarning sotish bahosi va ulaming dastlabki yoki qoldiq qiymati o'rtasidagi farq.
— auditorlik faoliyatini amalga oshirish borasida litsenziyaga ega bo'lgan auditorlik firmasi tom onidan o'tkaziladigan mustaqil noidoraviy moliyaviy nazorat. Asosiy vazifasi buxgalteriya hisoboti va moliyaviy hisobotning haqqoniyligi, toMiqligi va ishonchligi hamda moliyaviy qonunchilikka qay darajada rioya qilinganligini aniqlashdir. Banklar, sug'urta tashkilotlari, biijalar, nobyudjet va xayriya fondlari, ochiq tipdagi aksionerlik jamiyatlari, xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar, shuningdek, prokuratura va davlat nazorat oiganlarining topshirig'iga binoan har qanday korxona va tashkilotlar majburiy ravishda auditorlik nazoratidan o'tkazilishi kerak. Auditorlik firmalari buxgalteriya hisoboti va soliq hisob- kitoblari, hisob ishlarini yuritish, loyihalarni moliyaviy ekspertiza qilish va h.k.lar bo'yicha maslahat xizmatlarini ko'rsatishi mumkin. Ulaming bu xizmatlari tegishli to'lov (haq) asosida amalga oshiriladi.
— aholiga to'lanadigan majburiy to'lanm a larni (mamlakat qonunchiligiga muvofiq ravishda o'matilgan pen siyalar, stipendiyalar, nafaqalar, kompensatsion va boshqa ijtimoiy to'lovlarni) moliyalashtirish uchun mo'ljallangan byudjet mablag'lari.
Download 5.09 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|