A. V. Vahobov, T. S. Malikov

o'zgaruvchan pensiya yoshi joriy etilgan.

Ispaniyada  rasmiy  ravishdagi  pensiya  yoshi  65  yil  bo'lsa-da, 

haqiqatda  uning  darajasi  63  yilga  teng.  Chunki  ispanlarning  70 

foizi  qonunda  ko'zda  tutilgan  muddatdan  oldinroq  pensiyaga 

chiqadi.

Pensiya  ta’minoti  xarajatlari  YalMga  nisbatan  Ispaniyada  — 

7,5%, Avstriyada —  14,8%,  Fransiyada —  11,8%,  GFRda —  10,8%, 

Buyuk  Britaniyada  — 9,5%ni  tashkil  etadi.

Davlat  korxonalari  moliyasi  yetakchi  xorijiy  davlatlar  moliya 

tizimi bo'g'inlaridan biri hisoblanadi.  Bu korxonalar G'arbiy yevropa

mamlakatlarida  Ikkinchi  jahon  urushidan  so‘ng  va  1945—1950 

yillarda temir yo‘1 va havo transporti, energetika tarmog'i va boshqa 

tarmoqlar korxonalarining milliylashtirilishi munosabati bilan ancha 

rivojlana boshladi.  O'sha paytlarda bu tarmoqlar texnikaviy jihatdan 

o'ta  qoloq  va  raqobatga  bardoshsiz  edi.  Ularni  qayta  isloh  qilish 

juda katta miqdordagi mablag'lami talab etdiki, bu mablag'lar Davlat 

byudjeti,  ya’ni  soliq to'lovchilar hisobidan  ajratildi.  Bu  tarmoqlar 

modemizatsiya qilinganligi  va texnikaviy jihatdan  ilg'or bo'lishiga 

qaramasdan,  moliyaviy jihatdan, hamon past rentabelli yoki zararga 

(ziyonga)  ishlaydigan bo'lib  qolaverishdi.  Davlat  korxonalarining 

moliyaviy  holati  og'irligiga  asosiy  sabab  ulaming  mahsulotlariga 

nisbatan past baholar siyosati yurgizilayotganligidir.

0 ‘tgan  asrning  80-yillarida  yetakchi  xorijiy  mamlakatlar 

hukmron doiralaridagi yangi iqtisodiy va moliyaviy siyosatga ko'ra 

ko'pgina  davlat  tarmoqlari  va  korxonalari  xususiylashtirildi  va  bu 

•narsa davlat  mulki  miqdorini  keskin  kamaytirdi.

Bahs-munozara va nazorat uchun savollar

•  Moliya  tizimi  deb  nimaga aytiladi  va unga  nisbatan  qanday 

ta’rifberish  mumkin?

•  Moliya tizimi,  dastlab,  qanday sohalarga bo'linadi?

•  Davlat  moliyasi  va  mahalliy  moliya  qanday  bo'g'inlardan 

tashkil topishi  mumkin?

•  Xo'jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi qanday bo'g'inlardan 

iborat?

•  Moliya tizimi «Davlat moliyasi va mahalliy moliya» sohasining 

alohida bo'g'ini sifatida  Davlat byudjeti o'z ichiga nimalarni oladi?

•  Hozirgi  sharoitda  Davlat  byudjeti  o'z  oldida  turgan  qanday 

muammolami  hal  etishi kerak?

•  Mablag'lardan  foydalanishning  maqsadli  yo'naltirilganligi 

belgisi  bo'yicha  davlat  maqsadli  fondlarini  qanday  guruhlarga 

birlashtirish  mumkin?

•  Davlat  maqsadli  fondlari  moliya  tizimi  «Davlat  moliyasi va 

mahalliy  moliya»  sohasining  alohida  bo'g‘ini  sifatida  qanday 

fondlardan iborat bo'lishi mumkin?

•  Nega davlat krediti moliya tizimi «Davlat moliyasi va mahalliy 

moliya» sohasining o'ziga xos bo'g'ini hisoblanadi va unga tegishli 

bo'lgan xususiyatlar nimalardan iborat?

•  Xo'jalik  yurituvchi  sub’ektlar  moliyasi  moliya  tizimining 

mustaqil  sohasi  sifatida qanday bo'g'inlardan tashkil  topgan?

•  Notijorat  asosda  xo'jalik  yuritishning  asosiy  xususiyatiari 

nimalardan iborat?

•  Notijorat  tashkilotlari  faoliyatining  moliyaviy  manbalarini 

qanday asosiy guruhga ajratish  mumkin?

•  Notijorat  sektom i  davlat  tom onidan  to'g'ridan-to'g'ri 

(bevosita)  qo'llab-quvvatlashning qanday asosiy shakllari mavjud?

•  Notijorat sektorni egri  (bilvosita) moliyalashtirishning asosiy 

ko'rinishlari nimalardan iborat?

•  Rivojlangan  xorijiy  mamlakatlaming  davlat  moliya  tizimi 

moliyaviy munosabatlaming qanday bo'g'inlaridan iborat?

•  Unitar  (yagona)  davlatlarda  byudjet  tizimi  qanday bo'g'in­

lardan tashkil topadi?

•  Federativ  davlatlarda  byudjet  tizimi  qanday  bo'g'inlardan 

tarkib topgan?

•  Yetakchi xorijiy mamlakatlar davlat moliya tizimining muhim 

bo'g'inlari sifatida Davlat byudjeti, davlat krediti, byudjetdan tashqari 

fondlar  va  davlat  korporatsiyalari  moliyasi  o'ziga  xos  qanday 

xususiyatlarga ega?

4 -B O B . 

MOLIYAVIY  B O S H Q A R U V

4.1.  Moliyaviy boshqaruvning  m azm un-m ohiyati

«Boshqaruv» atamasi umumiy tarzda ob’ektni rivojlantirish va 

takomillashtirish maqsadida unga ongli ravishda ta’sir ko‘rsatishni 

anglatadi.  Moliya tizimi doirasida moliyaviy resurslami qayta taqsim­

lash  har  doim  ma’lum  bir  maqsadlarga  erishishga  yo‘naltirilgan 

bo‘ladi.  Bu  narsa  shakllangan  boshqaruv  tizimini  tashkil  etishni 

taqazo etadi.  Shu  ma’noda va  eng  umumiy ko‘rinishda boshqaruv 

sub’ektining  boshqaruv  ob’ektiga  maqsadli  yo'naltirilgan  ta’siri 

boshqaruv deyiladi.

Davlat jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti  uchun zarur 

bo'lgan moliyaviy resurslami sog'lomlashtirishga qaratilgan munosa­

batlar tizimini takomillashtirishi va bu resurslardan samarali hamda 

oqilona  foydalanish  ustidan  nazoratni  yo'lga  qo'yishi  kerak.  Ana 

shu vazifani bajarish  moliyaviy boshqaruv zimmasiga yuklatilgan.

Moliyaviy boshqaruv murakkab jarayon bo'lib, boshqariladigan 

(ob’ektlar) va boshqaruvchi (sub’ektlar) tizimlaming yagonaligidan 

iboratdir.  Boshqaruvchi tizim,  bu yerda moliyaviy tashkilotlaming 

majmuidan  iborat  bo'lgan  m oliya  tizim ini  nazarda  tutsa, 

boshqariladigan  tizim  esa  pul  munosabatlari  majmuidan  tashkil 

topgan moliya tizimini o'z ichiga oladi.  Bunda moliyaviy boshqaruv 

jarayoni bir xil  tarzda bo'lmasdan,  u faqat ob’ektlarni boshqarishni 

emas,  balki  boshqaruv  sub’ektlarini  tashkil  qilishni  va  ularning 

faoliyatini takomillashtirishni  ham  o'z  ichiga oladi.

Moliyaviy boshqaruv ob’ekti sifatida moliyaviy munosabatlar- 

ning  turli  ko'rinishlari,  shu jumladan,  davlatning  ijtimoiy  tuzumi 

mamlakatdagi  siyosiy  kuchlarning  nisbati  va  qayta  taqsimlash 

jarayonlariga ta’sir ko'rsatadigan boshqa omillar bilan belgilanadigan 

o'ziga  xos  moliyaviy  munosabatlar  maydonga  chiqadi.  Davlat 

moliyasi, mahalliy moliya va xo'jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasida 

moliyaviy boshqaruv sub’ekti sifatida moliyaviy apparat deb nomla- 

nuvchi  maxsus xizmatlar yuzaga  keladi.

Davlatning xo'jalik yurituvchi sub’ektlar va uy xo'jaliklari bilan 

moliyaviy munosabatlar sohasidagi o'zaro munosabatlari soliq tizimi, 

kredit munosabatlarini,  moliya bozorini tartibga solish,  davlatning 

qo'llab-quvvatlash  tizimi,  pensiya  ta’minoti  tizimi,  ishlovchi 

aholining daromadlarini tartibga solish mexanizmi va h.k.lar orqali 

amalga oshiriladi.

Moliyaviy boshqaruvning maqsadi makroiqtisodiy muvozanatda, 

byudjet profitsitida, davlat qarzining kamayishida,  milliy valyutaning 

barqarorligi  va  mustahkamligida,  nihoyat,  davlat  va  jamiyat 

a’zolarining  iqtisodiy  manfaatlari  mushtarakligida  namoyon 

bo'ladigan  moliyaviy  barqarorlik  va  moliyaviy  mustaqillikni 

ta’minlashdir.  Shunga  monand  ravishda  uning  asosiy  metodologik 

prinsiplari quyidagilardan  iborat:

•  pirovard  maqsadga bog'liqlik;

•  xo'jalikdagi  barcha  tarmoqlaming  makroiqtisodiy  muvoza­

natda bo'lishi;

• jamiyatdagi barcha a’zolarning  manfaatlariga  mos  kelish;

•  iqtisodiy qonunlardan foydalanish;

•  real  imkoniyatlar asosida ichki va tashqi  iqtisodiy sharoitlami 

hisobga olish.

M oliyaviy  boshqaruvning  aniq  m etodlari  va  shakllari 

quyidagilardan  iborat bo'lishi  mumkin:

•  tfioliyaviy rejalashtirish;

•  bashoratlash;

•  dasturlashtirish;

•  moliyaviy tartibga solish;

•  moliyaviy nazorat;

•  moliyaviy qonunlarni  qabul  qilish;

•  moliyaviy resurslami jalb qilish  metodlari tizimi.

Eng  umumiy ko'rinishda moliyaviy boshqaruv tizimini  4.1.1- 

chizmadagidek tasavvur qilish  mumkin.

4.2.  Moliyaviy boshqaruv organlari va  ularning vazifalari

Moliya  tizimini  umumiy  boshqarish  mamlakatning  oliy 

hokimiyat  va  boshqaruv  organlari  tomonidan  amalga  oshiriladi. 

Umumdavlat  miqyosida  moliyaviy  boshqaruv  tizimi  quyidagi 

boshqaruv organlaridan tashkil  topishi  mumkin:

•  Prezident va  Prezident  devoni;

•  Oliy  Majlis  va  moliya,  byudjet,  soliq  va  bank  masalalari 

bo'yicha  Oliy  Majlis palatalarining tegishli qo'mitalari;

•  Vazirlar Mahkamasi;

•  Hisob palatasi;

•  Moliya vazirligi va uning joylardagi, jumladan, G'aznachilik 

tizimi organlari;

•  Markaziy bank;

•  Davlat  soliq  qo'mitasi;

•  Davlat  bojxona qo'mitasi;

•  Davlat  mulk qo'mitasi;

•  Qimmatli qog'ozlar bo'yicha komissiya;

•  Byudjetdan tashqari  fondlarning  ijroiya  idoralari

•  va boshqalar.

Mamlakat Prezidenti  (Prezident devoni) moliya tizimi  faoliya­

tini tartibga soladi, mamlakat byudjetini imzolaydi,  Parlament tomo­

nidan qabul  qilingan moliyaviy qonunlarga «veto» qo'yish huquqiga 

ega.

Ikki palatadan (Senat va Qonunchilik) iborat bo'lgan Oliy majlis 

soliqlar,  yig'imlar,  soliqdan tashqari  to'lovlarni  belgilaydi,  Davlat 

byudjetini  ko'rib  chiqadi  va  tasdiqlaydi.  Shuningdek,  u  Davlat 

byudjeti  ijrosi  to'g'risidagi  hisobotni  ham  tasdiqlaydi,  moliyaviy 

qonunlarni  (masalan,  Soliq kodeksi va boshqalar) qabul  qiladi.  Bir 

vaqtning  o'zida  davlat  ichki va  tashqi  qarzining  tegishli  darajasini 

belgilash ham  Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi.

Moliyaviy  boshqaruvning  umumiy  boshqaruv  organi  sifatida 

Vazirlar  Mahkamasi  Davlat  byudjetini  ko'rib  chiqadi,  moliyaviy 

boshqaruvning yagona umumiy markazi sifatida  ish  yuritadi.

Davlat moliyaviy nazorat organi sifatida Hisob palatasi moliya­

viy boshqaruvga oid quyidagi vazifalami bajaradi:

•  hajmi va maqsadga mo'ljallanganligi bo'yicha Davlat byudjeti 

va byudjetdan tashqari fondlari daromadlar va xarajatlari o ‘z vaqtida 

ijro etilishi  ustidan  nazoratni tashkil  qilish  va amalga oshirish;

•  davlat  m ablag'larining  sarflanish  va  davlat  m ulkidan 

foydalanishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini aniqlash;

•  Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish 

va  ulardan  foydalanishga  ta’sir  ko'rsatadigan  yoki  xarajatlarning 

Davlat  byudjeti  hisobidan  qoplanishini  ko'zda  tutadigan  davlat 

hokimiyatining qonunlari va normativ-huquqiy hujjatlarini moliyaviy 

tahlil qilish;

•  Davlat  byudjetining  ijrosi  va  amalga  oshirilayotgan  nazorat 

tadbirlari natijalari to'g'risida Oliy Majlisning Senati va Qonunchilik 

palatasiga doimiy ravishda ma’lumotlarni  taqdim  etish;

•  va boshqalar.

Moliyaviy boshqaruvning  markaziy organi  Moliya vazirligi va 

uning  joylardagi  organlari  hisoblanadi.  U   mamlakat  miqyosida 

yagona  moliyaviy,  byudjet,  soliq  va  valyuta  siyosati  amalga 

oshirilishini  ta’minlaydi.  Moliya  vazirligining  asosiy  vazifalari 

quyidagilardan iborat:

•  yagona davlat moliya siyosatini  ishlab chiqish va uni amalga 

oshirish;

•  Davlat byudjeti loyihasini tuzish va uning  ijrosini ta’minlash;

•  byudjet mablag'lari va byudjetdan tashqari fondlar mablag'lari 

oqilona va maqsadli  ishlatilishi ustidan  moliyaviy nazoratni amalga 

oshirish;

•  davlat  moliyasining  barqarorligini  ta’minlash  va  moliyaviy 

bozorni rivojlantirishga oid chora-tadbirlami ko'rish;

•  mamlakat byudjet tizimini takomillashtirish, bu borada tegishli 

takliflarni  ishlab chiqish  va  ularni  hayotga  tatbiq  etish  choralarini 

ko'rish;

•  mamlakat  ijtim o iy -iq tiso d iy   taraqqiyotining  ustuvor 

yo'nalishlariga moliyaviy resurslami to'plash;

•  Davlat byudjeti va jamlanma byudjetning ijrosi haqida hisobot 

tayyorlash;

•  davlat  tomonidan  qarzlami  olish  dasturini  ishlab  chiqish, 

davlatning ichki va tashqi  qarzlarini boshqarish;

•  uzoq,  o ‘rta va qisqa muddatli istiqbolga mo'ljallangan mam­

lakat taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy bashoratlarini ishlab chiqish­

da  ishtirok etish;

•  iqtisodiyotni  moliyaviy  sog'lomlashtirish  va  uni  tarkibiy 

jihatdan  qayta  qurish,  mamlakatdagi  tovar  ishlab  chiqaruvchilar, 

ishlar va xizmatlami bajaruvchilarning manfaatlarini himoya qiluvchi 

va  qo'llab-quwatlovchi  chora-tadbirlami  ishlab  chiqish  va  ularni 

amalga oshirishda qatnashish;

•  mamlakatdagi  pul-kredit  siyosatining  asosiy  yo'nalishlari, 

iqtisodiyotdagi  hisob-kitoblar va  to'lovlaming ahvolini  yaxshilash 

bo'yicha takliflarni  ishlab chiqishda  ishtirok etish;

•  faol  investitsion  siyosatni  shakllantirish  va  uni  amalga 

oshirishga yo'naltirilgan choralami ishlab chiqish, davlat investitsiya 

dasturlari  va  mamlakat  Taraqqiyot  byudjetini  ishlab  chiqish  va 

moliyalashtirishga qatnashish;

•  moliyaviy  rejalashtirish  va  milliy  xo'jalikni  moliyalashtirish 

sohalarida uslubiy rahbarlikni amalga oshirish;

•  mamlakat  moliyaviy  resurslar  balansini  ishlab  chiqishda 

(Iqtisodiyot vazirligi  bilan birgalikda)  faol  ishtirok etish;

•  moliyaviy intizom buzilganda moliyalashtirishni cheklash yoki 

umuman to'xtatib  qo'yish;

•  va boshqalar.

Hozirgi  paytda  Moliya  vazirligining  markaziy  apparatida 

quyidagi  bosh boshqarmalar va  boshqarmalar bo'lishi  mumkin:

•  davlat byudjeti  bosh boshqarmasi;

•  valyuta  aktivlari va  majburiyatlari  bosh  boshqarmasi;

•  hududlar moliyasi bosh boshqarmasi;

•  agrosanoat  majmuini  m oliyaviy  tartibga  solish   bosh 

boshqarmasi;

•  ijtimoiy soha va fanni  moliyalashtirish  bosh boshqarmasi;

•  nazorat-taftish bosh boshqarmasi;

•  investitsiyalar boshqarmasi;

•  iste’mol  bozori  va  xizmat  ko'rsatish  sohalarini  moliyaviy 

hamda  narx  orqali tartibga solish boshqarmasi;

•  boshqaruv organlarini  moliyalashtirish boshqarmasi;

•  soliq siyosati boshqarmasi;

•  buxgalteriya hisobi va audit  uslubiyoti boshqarmasi;

•  qimmatli  qog'ozlar va  moliya bozori  boshqarmasi;

•  moliya institutlari faoliyatini  muvofiqlashtirish boshqarmasi;

•  sanoatning bazaviy tarmoqlari va yoqilg'i-energetika majmui 

moliyasi boshqarmasi;

•  mudofaa  majmui,  huquq-tartibot  organlari  va  boshqa 

sohalarni  moliyalashtirish boshqarmasi;

•  va boshqalar.

Moliya  vazirligining  muhim  bo'linmasi  G'aznachilik  tizimi 

bo'lib,  u davlat byudjetining kassa  ijrosini  ta’minlashga  mas’uldir. 

Moliyaviy  boshqaruvga  bevosita  daxldor  bo'lgan  G'aznachilik 

tizimining asosiy vazifalari  tarkibiga  quyidagilar kiradi:

•  mamlakat byudjeti  ijrosini  tashkil  qilish,  amalga  oshirish  va 

nazorat qilish;

•  kassaning yagonaligi prinsipidan kelib chiqib, Xazinachiiikning 

bankdagi  hisob  varaqlarida  bo'lgan  byudjet  daromadlari  va 

xarajatlarini boshqarish;

•  davlatning  byudjetdan  tashqari  fondlari  moliyaviy  ijrosini 

ta’minlash;

•  davlat  moliyaviy  resurslarining  hajmlarini  qisqa  muddatli 

bashoratlash va ularni operativ boshqarish;

•  Markaziy  bank  bilan  birgalikda  davlatning  ichki  va  tashqi 

qarzlarini  boshqarish  va unga xizmat ko'rsatish;

•  byudjet bo'yicha hukumatning moliyaviy tadbirlari to'g'risida 

shuningdek, mamlakat byudjet tizimining ahvoli to'g'risida qonun­

chilik va  ijroiya organlariga  hisobot  taqdim  etish;

•  va boshqalar.

Mamlakatning  Markaziy  banki  moliyaviy  siyosat  va  uning 

tarkibiy qismi bo'lgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishda muhim 

rol  o'ynaydi.  U  Xazinachilik  tizimi  organlari  bilan  birgalikda 

byudjetning  kassa  ijrosini  ta’minlaydi va  boshqa  kredit  institutlari 

faoliyatini  nazorat qiladi.

Moliyaviy boshqaruv tizimida Davlat soliq  qo'mitasi va  uning 

quyi  organlari  ham  muhim  rol  o'ynaydi.  Ular yordamida soliqlar, 

yig'imlar va boshqa to'lovlaming to'g'ri hisoblanishi,  ularning tegishli 

byudjet fondlariga to'liq va o'z vaqtida o'tkazilishi  ustidan nazorat

amalga oshiriladi.  Shunga muvofiq ravishda moliyaviy boshqaruvga 

oid  Davlat  soliq  qo'mitasi  va  uning  quyi  organlari  quyidagi 

vazifalami bajaradi:

•  byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga soliqlar, yig'imlar 

va to'lovlaming to'g'ri  hisoblanishi,  to'liq va o'z vaqtida o'tkazilishi 

masalalari  bo'yicha  moliyaviy  qonunchilikka  qay  darajada  rioya 

etilayotganligini  nazorat  qilish;

•  soliq to'lovchilarni  hisobga  olish va ularni tekshirish;

•  moliya  organlariga  va  xazinachilikka  soliqlar  va  boshqa 

to'lovlaming haqiqatdagi  tushumlari to'g'risida har oyda ma’lumot 

taqdim etish;

•  ortiqcha to'langan soliq summalarini va soliq to'lovchilardan 

noto'g'ri undirilgan jarima va penyalami egalariga qaytarish bo'yicha 

tegishli ishlarni amalga oshirish;

•  va boshqalar.

Davlat bojxona qo'mitasi va uning tegishli organlari moliyaviy 

boshqaruv  tizimida  o'ziga  xos  bo'lgan  o'ringa  ega.  Ular  bojxona 

bojlarining o'z vaqtida tushishi uchun mas’ul hisoblanadi.  Bu borada 

quyidagi asosiy vazifalar ulaming zimmasiga yuklatilgan:

•  bojxona organlari tomonidan  undiriladigan soliqlar bo'yicha 

soliq tekshiruvlarini amalga oshirish;

•  bojxona organlari tomonidan undiriladigan soliqlami hisoblash 

va to'lash  bilan bog'liq  hujjatlarni  tekshirish;

•  soliq  qonunchiligini  buzganligi  yoki  unga  to'liq  rioya 

qilmaganligi uchun soliq to'lovchilaming bankdagi operatsiyalarini 

to'xtatib turish;

•  soliq qonunchiligida ko'zda tutilgan jarima va boqimandalarni 

undirish;

•  va boshqalar.

O'z navbatida,  Davlat mulki qo'mitasi  moliyaviy boshqaruvga 

oid  soliqdan  tashqari  mohiyatga  ega  bo'lgan  daromadlami  (ijara 

haqi, davlat  mulkini sotishdan keladigan daromadlar va boshqalarni) 

olish  maqsadida davlat  mulkini  boshqarishni tashkil qiladi.

Qimmatli  qog'ozlar bo'yicha  komissiya  fond  bozori  ishtirok­

chilari faoliyatini nazorat qilib, byudjet fondiga tushuvchi tushum­

larning ortishiga o'z  ta’sirini ko'rsatadi.

4.3.  Moliyaviy oqimlarni  boshqarish

Korxonalaming jamg'armalari, daromadlari hamda markazlash­

tirilgan  va  markazlashtirilmagan  moliyaviy  resurslar  fondlarini 

shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonidagi  pul mablagMari- 

ning miqdoriy va sifat jihatidan harakatiga moliyaviy oqim deyiladi. 

Moliyaviy oqimlarning hajmi ular asosida shakllanishi lozim bo‘lgan