A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Oddiy sifatli po‘latlar
___________ ___________ ________ 3.1-jadval
PoMat
mar­
kasi
Kimyoviy tarkibi
M exanik
xossalari
Ishlatilishi
С
Si
Mn
P
S
a
kG/m2
5, %
C
t
O
0,23
0,05
0 ,2 5 -
0,5
<0,07 <0.06
<32
22
Rezervuar, shestem ya
C
t
1
0,Об- 
ОД 1
0,05
0 ,3 -
0,5
< 0.0 4
5
<05
32-10
33
List va polosa 
materiallar, shayba, 
parchin mix
C
t
 2
0 ,0 9 -
0,14
0,05
0 .3 -
0.5
<0.045 <0,05 34-42
31
Sirimoq, ilmoq, bolt, 
gayka
C
t
 3
0 ,1 4 -
0,22
0 ,1 2 -
0.3
0 ,4 -
0,65
<0,045 <0,05 38-47 21-27 Vint, bolt, qurilish 
konstruksiyalari
C
t
 4
0 ,1 7 -
0,25
0,12-
0,3
0 ,4 -
0,70
<0.015 50,05 42-52 21-25 Tishli g‘ildirak, flanes, 
qurilish
konsruksiyalari
C
t
 5
0.2 7 -
0,35
0.15-
0,32
0 ,5 -
0,8
<0,045 <0,05 50-62
15-21 Val, o ‘q, pona va shu 
kabilar
C
t
 6
0 ,3 8 -
0,49
0 ,1 5 -
0,32
0 ,5 -
0,8
<0,045 <0,05 60-72
11-16 Reis, kulachok
C
t
 7
0 ,5 -
0,62
0 ,1 5 -
0,32
0 ,5 -
0,8
<0,045 <.0,0
5
2 70
9-12 Shponka, pona, rels
MC
t
O
<
0,23
0,05
0 ,2 5 -
0,5
<0,07 <0,06
<32
22
Rezerv uar va muhim 
bo'lm agan buyumlar
39

---

3.1 -j advalning davomi
МСт1кп 0,Об- 
ОД 1
<0,05
0 ,3 -0 ,5
<0,045
<0,05
3 2 ^ 0
33
List, parchin mix, qozon
К.Ст2кп 0 ,0 6 -
0,11
<0,05
0 ,3 -0 ,5
< 0 ,0 4 5
< 0 .0 5
3 2 -4 0
33
Parchin mix. qozon
МСт2
0 ,0 9 -
0.14
<0,05
0 ,3 -0 ,5
10,045
< 0 .0 5
3 4 -4 2
31
Vint, bolt, shpilka, parchin 
m ix va shu kabilar
МСтЗ
0,14—
0.22
0 ,1 2 -
0,3
0 ,4 -
0,65
<0,045
<0.05
3 8 -4 7
2 1 -2 7
Vint, bolt, shpilka
МСтЗкп
0 ,1 4 -
0.22
0 ,1 2 -
0.3
0 ,4 -
0,65
<0,045
<0,05
38-^ 7
2 1 -2 7
Vint, bolt, shpilka
СтЗкп
0 ,1 4 -
0,22
0 .1 2 -
0,3
0 ,4 -
0,65
<0,045
<0,05
38-^ 7
2 1 -2 7
Vint, bolt, shpilka
0 ,1 7 -
0,25
0 ,1 2 -
0,3
0 .4 -
0,70
<0,015
<0,05
4 2 -5 2
2 1 -2 5
Vint, bolt, parchin mix
КСт4кп 0,17—
0,25
0 ,1 2 -
0,3
0 ,4 -
0,70
<0,015
< 0,05 4 2 -5 2
2 1 -2 5
Vint, bolt, parchin m ix
МСтЗ
0.14—
0,22
0 ,1 2 -
0.3
0 ,4 -
0,65
<0.045
<0.05 3 8 -4 7
2 1 -2 7
Vint, bolt, parchin m ix
БСт4
0.12—
0,2
0.12—
0.32
0 .3 5 -
0,55
< 0 .0 8
<0,06 4 2 -5 2
2 1 -2 5
Tishli g'ildirak, flanes
МСт5
0 .2 7 -
0,35
0, IS-  
О.32
0 ,5 -0 ,8
<0,045
< 0 .0 5 5 0 -6 2
15-21
Val, o ‘q, pona va shu 
kabilar
КСтб
0 ,3 8 -
0.49
0 ,1 5 -
0,32
0 ,5 -0 ,8
<0,045
<0.05 6 0 -7 2
11-16
Kulachok, shpindel, rels, 
bandaj
МСт7
0 ,5 -
0,62
0,15—
0.32
0,5 -0 ,8
<0,045
<0,05 <70
9 -1 2
Rels, prujina va shu 
kabilar
40

---

Sifatli po ‘latlar
Kam uglerodli 10, 20, 25 poiatlaridan yengil yuk ta’sirida 
ishlaydigan vallar, tishli gildiraklar kabi buyumlar, o ‘rtacha uglerodli 
poiatlardan o ‘rtacha kuchlanishda ishlaydigan juda muhim mashina 
detallari, taqsimlovchi vallar, g‘ildirak o'qlari, tirsakli vallar, kuchli 
tishli gildiraklar yasaladi.
Sifatli poiatlam ing kimyoviy tarkibi, mexanik xossalari va 
ishlatilish sohalari 3.2-jadvalda keltirilgan.
Sifatli po‘Iatlar
3.2-jadval
Po‘lat
mar-
kasi
Mexanik xossalari
Ishlatilishi
kG/m2
<*02
kG/m2
6,
%
HB,
kG/m2
05
-
-
-
Sovuqlayin shtamplash y o ii bilan 
tayyorlanadigan detallar
08
34-42
12
35
-
10
36-45
21
32
-
Qizdirib bolg‘alash va shtamplash 
y o ii bilan tayyorlanadigan oddiy 
detallar: o‘q, valik, shpilka, gayka, 
vtulka, quvur
15
40-49
24
29
-
20
44-54
26
26
-
25
48-58
28
24
-
0 ‘rtacha yuklanishda ishlaydigan 
detallar: valik, shayba, shtift, o‘q,
30
52-62
30
22
-
35
56-66
32
21
biriktuish mullasi, bult, ^dykd va b.
40
60-72
34
19
187
Puxtaligi yuqori detallar: shatun, 
turtqi, richag, flanets
45
64-76
36
17
197
50
68-80
38
15
207
55
71-83
40
13
217
Prokatlash stanlarining jo ‘valari. 
shtok, tros, prujina, ressor va b.
60
73-85
42
12
229
65
76-88
43
11
229
70
78-90
44
8
229
41

---

Asbobsozlik po‘latlari tarkibida uglerod miqdori 0,05% dan 
1,35% gacha uglerod bo‘ladi. Ular У7, У7А, У8, У13А kabi 
markalanadi. «У» harf asbobsozlik po‘lati ekaniigini, raqamlar o ‘nga 
bo‘linsa, uning tarkibidagi o ‘rtacha uglerod miqdorini bildiradi. 
Marka oxiridagi A harfi po'lat tarkibida oltingugurt va fosfor 
elementlari juda ham oz miqdorda ekaniigini bildiradi. Bu poMatlar 
zarb ta ’sirida ishlaydigan zubilo, shtamp, iskana, duradgorlik 
asboblari, freza, parma, metchik, plashka, egov, o‘roq va shu kabi 
asbob-uskunalar yasashda ishlatiladi. B a’zi oltingugurt va fosfor kabi 
elementlar 
poMatning 
mo‘rtligini 
oshiradi 
va 
plastikligi, 
qovushoqligini kamaytiradi.
Oltingugurt poMatda bogMangan holda FeS ko‘rinishda boMadi. 
Temir sulfid bilan temir birgalikda oson eriydigan (988°C) evtektik 
mexanik aralashma hosil qiladi. Evtektik aralashma poMat donalari 
chegaralarida joylashib, uning mo‘rtligini oshiradi.
Azot va kislorod elementlari poMat tarkibida FeO, CuO, A120 3, 
Fe4N ko‘rinishda uchraydi. Ular darz va g‘ovaklarda joylashib, 
poMatning sovuq holatdagi mo‘rtligini oshiradi.
Vodorod qattiq eritma tarkibidagi mikrog‘ovaklarda joylashib, 
mikrodarzlar hosil qiladi. Mikrodarzlar shakli sharga yaqin boMadi. 
Uni yemirilish yuzasini oq belgilar shaklida ko‘rish mumkin. PoMat 
tarkibida vodorod to‘planmasligi uchun, issiqlayin deformatsiya- 
lagandan so‘ng sekin sovutish kerak yoki uzoq vaqt 250°C haroratda 
ushlab turilsa, u tarqab ketadi.
Tarkibida oltingugurt va fosfor miqdori oshirilgan poMatlar 
avtomat po'latlar deyiladi. Bu poMatlar A12, A20, A20, A30, A40 
kabi markalanadi. A harfi avtomat poMat, sonlar yuzga boMinsa, poMat 
tarkibidagi o ‘rtacha uglerod miqdorini bildiradi. Avtomat poMatlardan 
yengil sharoitda ishlaydigan detallar tayyorlanadi. Bu poMatlar metall 
kesish dastgohlarining ish unumdorligi yuqori boMishini ta’minlaydi.
PoMatning kesuvchi asboblar bilan ishlanishi to ‘g‘risidagi masala 
juda murakkabdir. Kesib ishlanuvchanlik mumkin boMgan kesish 
tezligi, kesish kuchi, ishlangan yuzaning tozaligi bo‘yicha baholanishi 
mumkin. Bundan tashqari, bir detaining ishlanuvchanligi yo‘nishda, 
frezalashda, parmalashda, silliqlashda turlicha boMishi mumkin.
Materialning mexanik xossalari bilan ishlanuvchanligi o‘rtasida 
muayyan bogManish borligi aniqlanmagan. Masalan, qattiqligi bir xil,
42

---

lekin tuzilishi va tarkibi turlicha materiallaming ishlanuvchanligi 
orasida ancha farq mavjud.
Avtomat poiatlarning kimyoviy tarkibi 3.3-jadvalda keltirilgan.
Po‘lat donalarining katta-kichikligi uning kesib ishlanuvchan- 
ligiga ta’sir ko‘rsatadi. Donalari yirik poiatning qovushoqligi past va 
uni kesib ishlash ancha oson boiadi. P o ia t qovushoqligining pastligi 
qirindining oson ajralishiga, uvalanuvchi, qisqa qirindi chiqishiga 
sabab boiadi.