A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Shpatlyovkalar. Juda maydalangan mineral kukunlar (bo‘r, gips, 
ohak) ni turli moy, yelim, lok va boshqa bogiovchi moddalar bilan 
aralashtirib, 
ko‘rinishidagi 
quyuq 
modda-shpatlyovkalar 
hosil 
qilinadi.
Shpatlyovka detal (buyum) sirtidagi turli yoriqlami, teshik- 
kovaklami, tirqishlami toidirib, sirtning tekis boiishini ta’minlash 
maqsadida ishlatiladi. Shunga ko‘ra, shpatlyovka quyuq va suyuq 
holatda tayyorlanadi. Shpatlyovka bir yoki bir necha bor maxsus 
kurakcha-shpatel bilan surtiladi. Shpatlyovkani bevosita ishlatish 
oldidan tayyorlash maqsadga muvofiqdir.
109

---

Shpatlyovkalar tarkibidagi qo‘shiluvchi moddalaming miqdoriga 
(dozasiga) qarab har xil bo'lishi mumkin. Masalan, yelimli 
shpatlyovkaning tarkibida 3 % duradgorlik yelimi, 65 % bo‘r va 
pigment, 30 % suv bo‘ladi. U tez qotadi. Uning yumshoq va yopish- 
qoq bo‘lishini ta ’minlash uchun tarkibiga 
2
% alifmoy qo‘shiladi.
Moyli shpatlyovkaning tarkibida 70 % bo‘r va pigment, 30 % lok 
bo‘lib, yelimli shpatlyovkaga qaraganda mustahkam bo‘ladi, lekin 
sekin quriydi.
Agar yuzalami juda uzoq muddatga muhofaza qilish talab qilinsa, 
u holda, yuzalami ko‘p qatlamli qoplamalar bilan, ya’ni gruntovka, 
shpatlyovka, emal, lok qatlamlari bilan qoplash maqsadga muvofiqdir.
Lekin yuzalardagi shpatlyovka qatlamining umumiy qalinligi 2 
mm dan oshmasligi kerak.
110

---

7. KONSTRUKSION MATERIALLAR TEXNOLOGIYASI
7.1. Cho‘yan ishlab chiqarish
M aium ki, tabiatda deyarli hamma metallar va ulaming qotish­
malari tog‘ jinslari tarkibida turli xil murakkab birikmalar ko‘rinishida 
uchraydi. Cho‘yan va p o ia t ishlab chiqaradigan hozirgi zamon 
metallurgiya korxonasi turli korxonalaming murakkab kompleksidan 
iborat.
1. Ruda, toshko‘mir, flyus, o ‘tga chidamli materiallar qazib 
olinadigan shaxta va karerlar.
2. Bekorchi jinslami chiqarib tashlab ruda tozalanadigan va 
suyuqlantirishga tayyorlanadigan hamda rudaga nisbatan tarkibida 
temir ko‘p b oigan mahsulot — konsentrat olinadigan mda boyitish 
kombinati.
3. Koks-kimyo sexlari va zavodlari. U yerda kokslanadigan 
ko‘mirlar tayyorlanadi, koks pechlarida ular kokslanadi (havo 
kiritmasdan taxminan 1000 °C temperaturada quruq haydaladi) hamda 
ulardan y o i-y o iak ay benzol, fenol, toshko‘mir smolasi kabi qimmatli 
kimyo mahsulotlari ajratib olinadi.
4. Energetika sexlari. U yerda elektr energiyasi olinadi va 
uzatiladi, domna protsesslarida havo puflash uchun zarur boigan 
siqilgan havo olinadi, cho‘yan va p o ia t eritish uchun kislorod olinadi, 
shuningdek, metallurgiya korxonalarida chiqadigan gazlari tozalanadi 
(tabiatni saqlash va havo basseynini toza saqlash maqsadida).
5. Cho‘yan va ferroqotishmalami eritish domna sexlari.
6
. Turli ferroqotishmalar ishlab chiqariladigan zavodlar.
7. P o ia t ishlab chiqarish uchun moijallangan konverter, marten, 
elektr-poiat suyultirish sexlari.
8
. Prokat sexlari. U yerda qizdirilgan p o ia t quymalardan 
tayyorlamalar (blyumlar va slyablar), keyinchalik sort prokat, trubalar, 
list, sim va boshqalar uchun qayta ishlanadi.
Hozirgi zamon p o ia t ishlab chiqarishi ikki bosqichli sxemaga 
asoslangan, unda domna pechlarida cho‘yan eritiladi hamda 
keyinchalik undan turli usullar bilan p o ia t olinadi. Domna pechlarida
111

---

eritish protsessida ruda tarkibidagi temir oksidlaridan temir tanlama 
qaytariladi. Shu bilan birga rudadan fosfor hamda uncha ko‘p 
bo‘lmagan miqdorda marganes va kremniy ham qaytarib olinadi; 
temir uglerod va qisman yoqilg‘idagi (koks) oltingugurt bilan 
to‘yinadi. Shunday qilib, rudadan tarkibida 2,14% dan ko‘p uglerod, 
kremniy, marganes, oltingugurt va fosfor bo‘lgan temir qotishmasi 
olinadi.
Metallurgiya korxonalarida mazkur birikmalardan quyidagi asosiy 
usullar yordamida metall va uning qotishmalari ajratib olinadi: